43-ე სესია

 

ანგარიში

CG(2022)43-15prov 2022 წლის 2 აგვისტო

დედნის ენა: ინგლისური

 

გარემოს დაცვის ძირითადი უფლება: საკითხი

ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებისთვის

ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის „მწვანე“ ჭრილში კითხვისკენ

 

ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის წევრი სახელმწიფოების მოვალეობებისა და ვალდებულებების შესრულების კომიტეტი (მონიტორინგის კომიტეტი) და მიმდინარე საკითხთა კომიტეტი

 

მომხსენებლები:1         ბელინდა გოტარდი, იტალია (L, SOC/G/PD)

                                       ლევან ჟორჟოლიანი, საქართველო, (R, NR)

 

რეზოლუციის პროექტი (კენჭისყრისთვის) ................................................................................................ 2

რეკომენდაციის პროექტი (კენჭისყრისთვის) ............................................................................................. 5

განმარტებითი მემორანდუმი (ინფორმაციისთვის) .................................................................................. 7

 

მოკლე შინაარსი

 

გლობალური დათბობის, ბიომრავალფეროვნების დაკარგვისა და გარემოს დაბინძურების მიმდინარე უარყოფითი შედეგები სერიოზულ საფრთხეს უქმნის ადამიანის ძირითადი უფლებებით სარგებლობას, მათ შორის, სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, პირადი ცხოვრების საიდუმლოებისა და ოჯახური ცხოვრების უფლებებს. ამან გამოიწვია კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის პოტენციალის აღიარება. ჯანსაღი გარემოს უფლების ძირითად უფლებად აღიარების იდეა სულ უფრო და უფრო ძლიერდება როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე. ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ამ უფლების დაცვაში მოქალაქეების ყოველდღიურ ცხოვრებასთან სიახლოვისა და ადგილობრივ დონეზე გარემოსდაცვით გამოწვევებზე რეაგირების პასუხისმგებლობის გამო.

 


ეს ანგარიში რეკომენდაციას უწევს „მწვანე“ მიდგომას ქარტიის წაკითხვისას. აღნიშნული გულისხმობს ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოების უფლებამოსილების გაძლიერებას, იმისათვის, რომ კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში უფრო აქტიური როლი ითამაშონ, და მათთვის უფრო მეტი მხარდაჭერის უზრუნველყოფას მისი შედეგების აღმოფხვრისას. ანგარიშში ასევე შემოთავაზებულია, რომ ეს უფლებები გაიწეროს ქარტიის დამატებით ოქმში. აღნიშნული ოქმი უზრუნველყოფს, რომ არსებული კომპეტენციების ფარგლებში ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფლებას ჰქონდეს საკმარისი კომპეტენცია, რესურსები და უფლებამოსილება კლიმატის ცვლილების დასაძლევად. ოქმი ასევე სამართლებრივად აღიარებს ადგილობრივი ხელისუფლების უფლებას, მიიღოს სათანადო კონსულტაცია და ჩაერთოს გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, რათა უზრუნველყოს კოორდინირებული და ეფექტური სტრატეგიები მთავრობის ყველა დონეზე.

 

გარდა ამისა, ანგარიშში მოცემულია გზები, რომლითაც თავად კონგრესს შეუძლია მოახდინოს რეაგირება კლიმატის ცვლილებაზე, როგორიცაა ქვეყნის მონიტორინგის ანგარიშებში გარემოს დაცვის ადგილობრივი როლის შეფასების ასახვა და ადგილობრივ დონეზე ხელისუფლების ორგანოებს შორის საუკეთესო პრაქტიკის გაცვლის ხელშეწყობა.

 

დაბოლოს, ანგარიში მოუწოდებს ეროვნულ მთავრობებს, აამაღლონ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ცნობიერება გარემოს დაცვაში მათი როლის შესახებ. ის ასევე ახალისებს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს, დაიცვან ადამიანის უფლებებისა და გარემოს დაცვის სფეროში არსებული ვალდებულებები კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლისა და მისი მართვის, ასევე თავიანთ თემებსა და რეგიონებში გაეროს მდგრადი განვითარების მიზნების მიღწევის მიმართულებით ადგილობრივი სტრატეგიების შემუშავების გზით.

 

1. L: ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოთა პალატა; R: რეგიონების პალატა;

EPP/CCE: ევროპის სახალხო პარტიის ჯგუფი;

SOC/G/PD: სოციალისტების, მწვანეებისა და პროგრესული დემოკრატების ჯგუფი;

ILDG: დამოუკიდებელი ლიბერალური და დემოკრატიული ჯგუფი;

ECR: ევროპელი კონსერვატორებისა და რეფორმისტების ჯგუფი;

NR: წევრი, რომელიც არ ეკუთვნის კონგრესის პოლიტიკურ ჯგუფს.

 

რეზოლუციის პროექტი[1]

 

1. ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა  კონგრესი (შემდგომში „კონგრესი“) ითვალისწინებს შემდეგს:

 

a.      ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენცია და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გარემოს დაცვასთან დაკავშირებული პრეცედენტული სამართალი;

 

b.      ევროპის სოციალური ქარტია (შესწორებული) (ETS No. 163, 1996);

 

c.      ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტია (ETS No. 122, 1985) და მისი დამატებითი ოქმი ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ (ETS No. 207, 2009);

 

d.      ევროპის ლანდშაფტების კონვენცია (ETS No. 176, 2000);

 

e.      ევროპის ველური ბუნებისა და ბუნებრივი ჰაბიტატების დაცვის კონვენცია (ETS No. 104, 1979);

f.       კონვენცია გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ (ორჰუსი, 1998 წ.);

 

g.      მინისტრთა კომიტეტის საბოლოო დეკლარაცია გარემოს დაცვისა და ადამიანის უფლებების შესახებ, მიღებული 2020 წლის 27 თებერვალს;

 

h.       კონგრესის რეზოლუცია 465 (2021 წ.) „ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესის 2021-2026 წლის პრიორიტეტები“, კერძოდ, ქალაქებსა და რეგიონებში გარემოსდაცვითი საკითხებისა და კლიმატთან დაკავშირებული ქმედების პრიორიტეტების, ასევე უთანასწორობის შემცირების შესახებ;

 

i.       კონგრესის რეზოლუცია XXX (2022) „ადამიანის უფლებათა გზამკვლევი ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებისთვის გარემოს დაცვისა და მდგრადი განვითარების შესახებ“;

 

j.       კონგრესის რეზოლუცია 452 (2019) გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სამოქალაქო მონაწილეობის კარგი პრაქტიკის შესწორებული კოდექსი;

 

k.      გაეროს მდგრადი განვითარების მიზნების 2030 წლის დღის წესრიგი მდგრადი განვითარებისთვის, კერძოდ, მიზანი 3 ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობისთვის, მიზანი 6 სუფთა წყლისა და სანიტარიისთვის, მიზანი 7 ხელმისაწვდომი და სუფთა ენერგიისთვის, მიზანი 11 მდგრადი ქალაქებისა და თემებისთვის, მიზანი 13 კლიმატთან დაკავშირებული ქმედებისთვის, მიზანი 14 წყალქვეშა სიცოცხლისთვის, მიზანი 15 ხმელეთის სიცოცხლისთვის, მიზანი 16 მშვიდობიანი და ინკლუზიური საზოგადოებების მხარდასაჭერად მდგრადი განვითარებისთვის და მიზანი 17 მიზნების მიღწევად პარტნიორობისთვის.

 

2.            კონგრესი მიუთითებს, რომ:

 

a.      გარემოს გაუარესება, კლიმატის ცვლილება, დაბინძურება და ბიომრავალფეროვნების დაკარგვა სერიოზულ საფრთხეს უქმნის ძირითად უფლებებს, მათ შორის, სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ხარისხიანი პირადი და ოჯახური ცხოვრების ან სახლის უფლებებს მთელ მსოფლიოში. ადამიანის გადარჩენა დამოკიდებულია ჯანსაღ და უსაფრთხო გარემოზე.

 

b.      გარემოს დაცვისა და მდგრადი განვითარების მიმართ ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის მიღება და სიცოცხლისუნარიანი და მდგრადი ეკოსისტემის უზრუნველყოფა ადგილობრივი, რეგიონული და ეროვნული ხელისუფლების ორგანოების, მთავრობებისა და პარლამენტების ერთობლივი პასუხისმგებლობაა მომავალი თაობებისთვის.

 

c.      უსაფრთხო და მდგრადი გარემოს უფლების ადამიანის უფლებად აღიარება სულ უფრო მეტად ვლინდება საერთაშორისო და ეროვნულ კანონმდებლობაში, მიუხედავად საერთაშორისო ხელშეკრულების არარსებობისა, რომელიც ამ უფლებას განამტკიცებდა. ზოგიერთმა ქვეყანამ კონსტიტუციაში შეიტანა ჯანსაღი გარემოს უფლება. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ზოგიერთი მუხლი „მწვანე“ ან ეკოლოგიურ ჭრილში განმარტა.

 

d.      მოქალაქეებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ კლიმატის ცვლილების საკითხებზე დაწყებული საქმეები, კერძოდ, ცენტრალურ ან ფედერალურ დონეზე მიღებული კანონების, რეგულაციების ან პოლიტიკის წინააღმდეგ, ისევე როგორც კლიმატის ცვლილების სფეროში შესაბამისი ორგანოების უმოქმედობა ან ქმედების არარსებობა, განიხილება არა მხოლოდ ეროვნულ, არამედ საერთაშორისო სასამართლოებშიც.

 

e.      კლიმატის კრიზისთან ბრძოლაში ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებს მნიშვნელოვანი როლი აქვთ ამ ძალისხმევაში, როგორც ქალაქებში, ისე სოფლებში, რადგან ისინი ყველაზე ახლოს არიან მოქალაქეებთან და უკეთ შეუძლიათ ადგილობრივ საკითხებზე რეაგირება.

f.       ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებს აქვთ მკაფიო უფლებამოსილება პოლიტიკის ამ სფეროში, რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ შეუძლიათ გადადგან კონკრეტული ნაბიჯები და მიიღონ კონკრეტული ზომები გარემოს დასაცავად. სახელმწიფო ხელისუფლების მსგავსად, მათაც ეკისრებათ პასუხისმგებლობა, გარემოს დაცვისა და ადამიანის უფლებების სამართლის შესაბამისად შეასრულონ გარემოსდაცვითი ვალდებულებები და წევრი სახელმწიფოების ვალდებულებები მდგრადი განვითარების მიზნების მიმართ.

 

g.      გარდა ამისა, კლიმატის კრიზისიდან გამოსავლის პოვნა და კლიმატის მდგრადობის გაზრდა შესაძლებელია მხოლოდ წარმატებული ადგილობრივი და რეგიონული მდგრადობისა და მწვანე გარდამავალი ინიციატივების მეშვეობით, მოქალაქეების აქტიური მონაწილეობით.

 

3.                  კონგრესი აღიარებს, რომ:

 

a.          კარგი ადგილობრივი მმართველობა მჭიდროდაა დაკავშირებული გარემოსა და გლობალური დათბობის საკითხების ეფექტურ განხილვასთან იმ სფეროებში, სადაც ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებს აქვთ გარკვეული კომპეტენციები.

 

b.          ასევე აუცილებელია ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უფლების გაძლიერება იმისათვის, რომ მონაწილეობა მიიღონ გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ამ უფლების ქარტიის დამატებით ოქმში სამართლებრივად აღიარებით.

 

4. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, კონგრესი მოუწოდებს ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყნების ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებს:

 

a.          განაგრძონ კლიმატის ცვლილებისა და გარემოსდაცვითი საკითხების განხილვა თავიანთი კომპეტენციების ფარგლებში, სუბნაციონალურ დონეზე კლიმატის ცვლილების შედეგების შერბილებისა და მათთან ადაპტაციის ძალისხმევის მიმართ ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის მიღებით;

 

b.          გაზარდონ სუბნაციონალურ დონეზე გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში მოქალაქეების მონაწილეობა მათი აქტიური ჩართვით შესაბამისი ადგილობრივი პოლიტიკისა და რეგულაციების დაგეგმვაში, შემუშავებასა და განხორციელებაში, ასევე ადგილობრივი მთავრობების ხელთ არსებულ გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე შესაბამისი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფით. უზრუნველყონ დაინტერესებული მხარეების ფართო წრის წარმომადგენლობითი მონაწილეობა საკონსულტაციო პროცესში, რათა ის იყოს ოპერატიული, ინკლუზიური და ეფექტური;

 

c.          გააძლიერონ მუნიციპალიტეტთაშორისი და რეგიონთაშორისი თანამშრომლობა კლიმატის ცვლილებასთან და მის ზემოქმედებასთან საბრძოლველად და უზრუნველყონ მდგრადი, მედეგი და ინკლუზიური საარსებო წყარო;

 

d.          შეუერთდნენ ან დარჩნენ იმ ეროვნული ან საერთაშორისო ქსელებისა და ასოციაციების წევრებად, რომლებიც აქტიურად არიან ჩართულნი გარემოს დაცვის უფლებების დაცვასა და კლიმატის კრიზისთან ბრძოლაში;

 

e.          მონაწილეობა მიიღონ ეროვნული სამოქმედო გეგმების მომზადებასა და განხორციელებაში გაეროს მდგრადი განვითარების მიზნების მიმართ ვალდებულებების მისაღწევად.

 

5.           კონგრესი ასევე სთხოვს:

 

a.      თავის ნორმატიულ ორგანოებს, წვლილი შეიტანონ ქარტიის დამატებითი ოქმის პროექტის შემუშავებაში, მინისტრთა კომიტეტის გადაწყვეტილების მოლოდინში, რათა აღიარონ და გააძლიერონ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უფლება, მონაწილეობა მიიღონ გარემოსა და კლიმატის ცვლილების საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღებაში;

b.      თავის მონიტორინგის კომიტეტს, განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმოს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების როლს გარემოს დაცვის უფლებების დაცვასა და კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებში ქარტიის გამოყენების მონიტორინგის ანგარიშებში;

 

c.      უახლოეს მომავალში ადგილობრივ დონეზე ორგანიზებული იქნეს კონგრესის კონფერენცია გარემოს დაცვის უფლებებისა და კლიმატის ცვლილების შესახებ.

 

              

რეკომენდაციის პროექტი[2]

 

1. ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესი (შემდგომში „კონგრესი“) ითვალისწინებს შემდეგს:

 

a.      ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენცია და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გარემოს დაცვასთან დაკავშირებული პრეცედენტული სამართალი;

 

b.      ევროპის სოციალური ქარტია (შესწორებული) (ETS No. 163, 1996);

 

c.      ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტია (ETS No. 122, 1985) და მისი დამატებითი ოქმი ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ (ETS No. 207, 2009);

 

d.      ევროპის ლანდშაფტების კონვენცია (ETS No. 176, 2000);

 

e.          ევროპის                ველური               ბუნებისა              და          ბუნებრივი          ჰაბიტატების      დაცვის კონვენცია (ETS No. 104, 1979);

 

f.       კონვენცია გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ (ორჰუსი, 1998 წ.);

 

g.      მინისტრთა კომიტეტის საბოლოო დეკლარაცია გარემოს დაცვისა და ადამიანის უფლებების შესახებ, მიღებული 2020 წლის 27 თებერვალს;

 

h.      კონგრესის რეზოლუცია 465 ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესის პრიორიტეტების შესახებ, კერძოდ, ქალაქებსა და რეგიონებში გარემოსდაცვითი საკითხებისა და კლიმატთან დაკავშირებული ქმედების პრიორიტეტების, ასევე უთანასწორობის შემცირების შესახებ;

 

i.       კონგრესის რეკომენდაცია 362 (2014 წ.) ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისთვის შესაბამისი ფინანსური რესურსების შესახებ;

 

j.       წევრი სახელმწიფოების მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია CM/Rec(2011)11 მაღალი დონის ხელისუფლების ორგანოების მიერ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისთვის ახალი კომპეტენციების დაფინანსების შესახებ;

 

k.      გაეროს მდგრადი განვითარების მიზნების 2030 წლის დღის წესრიგი მდგრადი განვითარებისთვის, კერძოდ, მიზანი 3 ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობისთვის, მიზანი 6 სუფთა წყლისა და სანიტარიისთვის, მიზანი 7 ხელმისაწვდომი და სუფთა ენერგიისთვის, მიზანი 11 მდგრადი ქალაქებისა და თემებისთვის, მიზანი 13 კლიმატთან დაკავშირებული ქმედებისთვის, მიზანი 14 წყალქვეშა სიცოცხლისთვის, მიზანი 15 ხმელეთის სიცოცხლისთვის, მიზანი 16 მშვიდობიანი და ინკლუზიური საზოგადოებების მხარდასაჭერად მდგრადი განვითარებისთვის და მიზანი 17 მიზნების მისაღწევად პარტნიორობისთვის.

 

2.            კონგრესი მიუთითებს, რომ:

 

a.          გარემოს გაუარესება, კლიმატის ცვლილება, დაბინძურება და ბიომრავალფეროვნების დაკარგვა სერიოზულ საფრთხეს უქმნის ძირითად უფლებებს, მათ შორის, სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ხარისხიანი პირადი და ოჯახური ცხოვრების ან საცხოვრებლის უფლებებს მთელ მსოფლიოში. კაცობრიობის გადარჩენა საფრთხის ქვეშაა მზარდი კლიმატური კრიზისისა და მისი შედეგების გამო.

 

b.          ამიტომ ეფექტური მრავალდონიანი მმართველობა, გარემოს დაცვისა და მდგრადი განვითარების მიმართ ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის მიღება და სიცოცხლისუნარიანი და მდგრადი ეკოსისტემის უზრუნველყოფა ადგილობრივი, რეგიონული და ეროვნული ხელისუფლების ორგანოების, მთავრობებისა და პარლამენტების ერთობლივი პასუხისმგებლობაა მომავალი თაობებისთვის.

 

c.          მთელ მსოფლიოში მოქალაქეები და არასამთავრობო ორგანიზაციები ყველა დონის მთავრობებისგან ითხოვენ კლიმატის ცვლილების შერბილების უფრო ამბიციური ზომებისა და პოლიტიკის განხორციელებას ადამიანის უფლებათა დაცვის პრინციპებისა და ვალდებულებების შესაბამისად. კლიმატის ცვლილების სასამართლო პროცესები იმართება როგორც ეროვნულ და საერთაშორისო სასამართლოებში.

 

d.          უსაფრთხო და მდგრადი გარემოს უფლების ადამიანის უფლებად აღიარება სულ უფრო მეტად ვლინდება საერთაშორისო და ეროვნულ კანონმდებლობაში. ბევრმა სახელმწიფომ უკვე აღიარა და მიიღო ვალდებულება, უზრუნველყოს ჯანსაღი გარემოს უფლება თავის კანონმდებლობაში. მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია არ ადგენს ჯანსაღი გარემოს უფლებას, როგორც ასეთს, თავისი გარემოსდაცვითი პრეცედენტული სამართლის შემუშავებისას ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კონვენცია „მწვანე“ ან გარემოსდაცვით ჭრილში განმარტა.

e.          ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოებს აქვთ მკაფიო უფლებამოსილება გარემოს დაცვასთან დაკავშირებული პოლიტიკის სფეროში, რაც ნიშნავს, რომ მათ შეუძლიათ გადადგან კონკრეტული ნაბიჯები და მიიღონ კონკრეტული ზომები კლიმატის კრიზისთან საბრძოლველად და მდგრად განვითარებაში წვლილის შესატანად. ამიტომ, მათ ეკისრებათ პასუხისმგებლობის თავიანთი წილი სახელმწიფოების ვალდებულებებისა და მოვალეობების შესრულებაზე ადამიანის უფლებებისა და გარემოს დაცვის შესახებ მრავალმხრივი ინსტრუმენტებისა და შეთანხმებების შესაბამისად.

 

f.           ვინაიდან ჩვენ ვერ წარმოვიდგენთ კარგ ადგილობრივ მმართველობას გარემოსდაცვითი საკითხების სათანადოდ გათვალისწინების გარეშე, საჭიროა ქარტიის „მწვანე“ ჭრილში განმარტება და განხორციელება, ანუ იმგვარად, რომ შეიქმნას ხელსაყრელი პირობები სუბნაციონალური ხელისუფლების ორგანოებისთვის კლიმატის ცვლილების გამოწვევებზე ეფექტურად რეაგირებისთვის და წინსვლისთვის საერთაშორისო დონეზე შეთანხმებული გლობალური გარემოსდაცვითი მიზნებისა და გაეროს მდგრადი განვითარების მიზნების მიმართ ვალდებულებების მისაღწევად. ასევე აუცილებელია ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უფლების განმტკიცება, მონაწილეობა მიიღონ გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ქარტიის დამატებით ოქმში ამ უფლების აღიარებით.

3. ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, კონგრესი მოუწოდებს მინისტრთა კომიტეტს, შესთავაზოს ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყნების ეროვნული ხელისუფლების შესაბამის ორგანოებს:

 

a.          მიიღონ „მწვანე“ მიდგომა გარემოს დაცვის პერსპექტივიდან ქარტიის წაკითხვისა და განხორციელების მიმართ, კერძოდ, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისთვის უფლებამოსილების მინიჭებით, სუბსიდიარობის პრინციპის შესაბამისად რეაგირება მოახდინონ გარემოსდაცვით პრობლემებზე, რომლებიც წარმოიშობა მათ თემებში, და უზრუნველყოს ისინი შესაბამისი ფინანსური რესურსებით. ეს აღიარებდა ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოების გადამწყვეტ როლს გარემოსდაცვით და კლიმატის ცვლილების გამოწვევებზე რეაგირებაში, განსაკუთრებით ურბანულ ტერიტორიებზე, ადამიანის უფლებათა პრინციპების შესაბამისად;

b.          გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოების ჩართვის მიზნით გააძლიერონ ძალისხმევა ეფექტური კონსულტაციების გზით, ქარტიის მოთხოვნების შესაბამისად, რათა უზრუნველყონ კოორდინირებული, ყოვლისმომცველი და სასწრაფო რეაგირება კლიმატის გლობალურ კრიზისებზე;

 

c.          აამაღლონ ცნობიერება კლიმატის ცვლილების ღონისძიებების ადგილობრივ პოლიტიკაში ინტეგრირების აუცილებლობის შესახებ და გააძლიერონ ადგილობრივი და რეგიონული ინსტიტუციური შესაძლებლობები, რათა შეიმუშაონ და განახორციელონ კლიმატის ცვლილების შერბილების, ადაპტაციისა და ზემოქმედების შემცირების ეფექტური სტრატეგიები და პოლიტიკა მდგრადი განვითარების მოდელის საფუძველზე;

 

d.          მიიღონ ყველა საჭირო ზომა სუბნაციონალური ხელისუფლების ორგანოების მხარდასაჭერად მრავალმხრივი გარემოსდაცვითი შეთანხმებებიდან გამომდინარე ვალდებულებების განხორციელებაში და საერთაშორისო დონეზე შეთანხმებული მდგრადი განვითარების მიზნებისკენ წინსვლაში. საჭიროების შემთხვევაში, მიიღონ მიზანმიმართული ზომები იმ ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოების მხარდასაჭერად, რომლებიც ყველაზე დაუცველია დაბინძურების, გარემოს დეგრადაციისა თუ კატასტროფების მიმართ;

 

e.          ხელი მოაწერონ და რატიფიცირება მოახდინონ ადგილობრივი თვითმმართველობის საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ დამატებით ოქმს იმ ქვეყნებმა, რომლებსაც ჯერ არ გაუკეთებიათ ეს, რათა დაიცვან და ხელი შეუწყონ მოქალაქეების მიერ მონაწილეობით უფლებებს, მონაწილეობა მიიღონ გარემოსა და მდგრადი განვითარების საკითხებში.

 

4.          კონგრესი ასევე იწვევს მინისტრთა კომიტეტს, სთხოვოს დემოკრატიისა და მმართველობის ევროპულ კომიტეტს, შეიმუშაოს ქარტიის დამატებითი ოქმი, რომლის მიზანიც იქნება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უფლებამოსილებისა და შესაძლებლობების გაზრდა, რათა ეფექტური რეაგირება მოახდინონ გარემოსდაცვით გამოწვევებზე და, კერძოდ, ამ მიზნით, კანონიერად აღიარონ მათი უფლება, მიიღონ სათანადო კონსულტაცია და მონაწილეობა გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში.

 

5.          კონგრესი მოუწოდებს მინისტრთა კომიტეტს და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეას, გაითვალისწინონ ეს რეკომენდაცია და მისი განმარტებითი მემორანდუმი ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოებთან დაკავშირებულ საქმიანობაში.

 

 

 

 

განმარტებითი მემორანდუმი

 

 

შინაარსი

 

1.         გარემო და ადამიანის უფლებები – ზოგადი მიმოხილვა .........................................................................8

 

2.         გარემოს დაცვის „ადამიანის“ ან „ძირითადი“ უფლების აღიარება .........................................................9

2.1       გარემოს დაცვის „ადამიანის“ უფლება: მნიშვნელობა და შედეგები .......................................................9

2.2       გარემოს დაცვის უფლების აღიარება საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და კონვენციებში ...........11

2.2.1    ვითარება გლობალურ დონეზე .....................................................................................................................11

2.2.2    ვითარება რეგიონულ (ევროპის) დონეზე ....................................................................................................13

2.3       გარემოს დაცვის უფლებების აღიარება შიდასახელმწიფოებრივ საკონსტიტუციო სამართალში (ევროპა) .............................................................................................................................................................15

2.4       გარემოს დაცვის უფლების აღიარება ევროპის საბჭოს სამართალში ....................................................18

2.4.1    გარემო, როგორც ადამიანის უფლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის კონტექსტში.18

2.4.2    ევროპის საბჭოს სხვა მასალები ..................................................................................................................... 20

3.         კლიმატის ცვლილება და ადამიანის უფლებები ....................................................................................... 22

3.1       შესავალი ............................................................................................................................................................ 22

3.2       კლიმატის ცვლილების კრიზისთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა განზომილების წარმოშობა ......................................................................................................................................................... 23

3.3       შესაბამისი პრეცედენტული სამართალი ევროკავშირის დონეზე ......................................................... 27

3.4       ადამიანის უფლებებისა და კლიმატის ცვლილებების შერბილება ევროპის საბჭოში ....................... 28

3.5       კლიმატის ცვლილების უფლებები და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა. ........................... 30

 

4.         ადამიანის უფლებების ადგილობრივი გარემოსდაცვითი განზომილებები, მათ შორის, კლიმატთან

 დაკავშირებული საკითხები .................................................................................................................................... 31

4.1       ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების როლი გარემოს დაცვასა და კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში ............................................................................................................................ 31

4.2       ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის „მწვანე“ ჭრილში კითხვისკენ .............................. 32

4.3       ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესის ქმედებები გარემოს დაცვის უფლებების სფეროში ........................................................................................................................38

4.4       ადგილობრივი თანამშრომლობითი ქსელები გარემოს დაცვის საკითხებსა და მდგრად განვითარებაში ................................................................................................................................................. 39

4.5       ადგილობრივი კარგი პრაქტიკა გარემოსდაცვით საკითხებსა და კლიმატის ცვლილებაზე ..............43

 

5.         დასკვნები და რეკომენდაციები .................................................................................................................... 44

5.1       დასკვნები .......................................................................................................................................................... 44

5.2       რეკომენდაციები .............................................................................................................................................. 46

              

1.             გარემო და ადამიანის უფლებები – ზოგადი მიმოხილვა

 

1.          ეკოლოგიური პრობლემები სულ უფრო აქტუალური ხდება ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური ცხოვრების ყველა სფეროში. გარემოსდაცვითი ცნობიერება სტაბილურად ვითარდებოდა 1970-იანი წლებიდან და კლიმატის კრიზისის უეცარმა გამწვავებამ გააძლიერა მოწოდებები გადაუდებელი ქმედებებისა და ეფექტური გარემოსდაცვითი პოლიტიკისკენ. უფლებამოსილი მოქალაქეები ერთიანდებიან, რათა გამოვიდნენ გარემოს სახელით და პარალელურად ასობით გარემოსდაცვითი დებულება, ხელშეკრულება, პაქტი და დეკლარაცია გამოცხადდა ან მიღებული იქნა მთელ მსოფლიოში, ხოლო უამრავი საერთაშორისო ორგანიზაცია იქმნება ყველაზე მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური პრობლემების გადასაჭრელად.

 

2.          მეცნიერებსა და პოლიტიკოსებს შორის მზარდი კონსენსუსია, რომ მოქალაქეები არ უნდა იყვნენ პასიურნი გარემოსდაცვითი კრიზისის წინაშე, არამედ უნდა ითამაშონ აქტიური როლი გარემოს დაცვაში. ისინი არ უნდა მოელოდნენ, რომ ამ როლს შეასრულებენ პოლიტიკური აქტორები, არამედ თავად უნდა იყვნენ რეალური გარემოს დაცვის უფლებების მფლობელები, მსგავსად სუბიექტური უფლებებისა, როგორიცაა „ადამიანის“, „საბაზისო“ ან „ძირითადი“ უფლებები.[3]

 

3.          გარემოსა და ადამიანის უფლებების გადაკვეთა მრავალ საინტერესო პოლიტიკურ, იურიდიულ და ეკონომიკურ შესაძლებლობას გვთავაზობს.

 

4.          პირველი, გარემოს დაცვის ადამიანის ზოგადი უფლების აღიარების ან გაცხადების შესაძლებლობა, ანუ დაცულ გარემოზე ძირითადი უფლების კანონმდებლობით დადგენა, ან სუფთა ან ღირსეულ გარემოში ცხოვრების უფლება. ეს არ უნდა იყოს მხოლოდ „ჩვეულებრივი“ ან კანონით დადგენილი, არამედ „ადამიანის“, „ძირითადი“ ან „საბაზისო“ უფლება. ეს არის ასეთი უფლების „სუბიექტური“ განზომილება.

5.          მეორე, გარემოს დაცვის სფეროში მოქალაქეების სასარგებლოდ „პროცედურული“ უფლებების დამკვიდრების შესაძლებლობა, მაგალითად, ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობისა და სასამართლოზე წვდომის სფეროში. მოქალაქეები უზრუნველყოფილი იქნებიან გარემოს დაცვაში აქტიური მონაწილეობის ინსტრუმენტებით.[4]

 

6.          მესამე, გარემოს დაცვის მიმართულებით მთავრობის ზოგადი ვალდებულების დადგენის შესაძლებლობა და სახელმწიფოს ვალდებულება, თავი შეიკავოს საქმიანობისგან და პროექტებისგან, რომლებმაც შეიძლება ზიანი მიაყენოს გარემოს. ეს წარმოადგენს გარემოს დაცვის უფლების „ობიექტურ“ განზომილებას. მეორე მხრივ, ეს უტოლდება მოქალაქეთა უფლებას, იმოქმედონ სასამართლოს მეშვეობით უკანონო ვითარების გამოსწორების მიზნით, მოითხოვონ კომპენსაცია და გამოიყენონ აკრძალვის სხვა ფორმები.

              

7.          მეოთხე, საშუალებები, რომლითაც ხელისუფლების სხვადასხვა დონეს და სტრუქტურას შეიძლება დაეკისროს პასუხისმგებლობა გარემოს დაცვაზე, მათ შორის, თუ როგორ შეიძლება მიენიჭოს ადგილობრივ და რეგიონულ მთავრობებს საქმიანობის კონკრეტული სფერო ან კომპეტენცია. გარემოსდაცვითი საკითხების უმეტესობას აქვს ადგილობრივი განზომილება და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები არის მთავრობის ის დონე, რომელიც ყველაზე ახლოსაა მოქალაქეებთან.

 

 

2.                   გარემოს დაცვის „ადამიანის“ ან „ძირითადი“ უფლების აღიარება

 

2.1   გარემოს დაცვის „ადამიანის“ უფლება: მნიშვნელობა და შედეგები

 

8.   ადამიანები ცხოვრობენ ბუნებრივი და ადამიანის მიერ შექმნილი ელემენტების მყიფე გარსში, რომლებიც ერთად ქმნის „გარემოს“, რთულ ცნებას, რომლისთვისაც არ არსებობს შეთანხმებული სამართლებრივი განმარტება. ჩვენ ვცხოვრობთ გარემოში, მაგრამ ჩვენც მისი ნაწილი ვართ, როგორც გონიერი ცხოველები. გარდა ამისა, ადამიანის საქმიანობას შეუძლია, გავლენა მოახდინოს გარემოს კომპონენტების მგრძნობიარე ბალანსზე. ადამიანი ფაქტობრივად უნიკალურია გარემოზე ზემოქმედების უნარით, ხშირად შეუქცევადად. ეს მჭიდრო ურთიერთობა ადამიანებსა და იმ გარემოს შორის, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ, სამართლებრივი სისტემის მიერ სხვადასხვა გზით შეიძლება იყოს რაციონალიზებული. ერთი მიდგომა არის „უფლებებისა“ და „მოვალეობების“ განსაზღვრა, როგორც კაცობრიობასა და გარემოს შორის რთული ურთიერთქმედების ორი მხარისა.

9.   ამრიგად, მოქალაქეებს ეკისრებათ მოვალეობა, დაიცვან გარემო მისი ეკოლოგიური ელემენტების დაზიანების გარეშე. ამავე დროს, თეორიულად მაინც შესაძლებელია მოქალაქეებსა და გარემოს შორის ურთიერთობის სტრუქტურირება „უფლებების“ თვალსაზრისით. ამ კონსტრუქციის შესაბამისად, ადამიანს აქვს გარკვეული „უფლებები“ გარემოსთან მიმართებით: როდესაც ვსაუბრობთ „გარემოს დაცვის უფლებებზე“, ეს ნიშნავს უფლებას, იცხოვროს გარკვეული თვისებების მქონე გარემოში, მაგალითად, სუფთა გარემოში, დაბინძურებისგან ან მავნე ქიმიკატებისგან თავისუფალ გარემოში. „სუფთა“ გარემოს პერსპექტივა ბადებს „გაუფუჭებელი“ გარემოს ცნებას, ბუნებრივი გარემოსა, რომელიც არ არის დეგრადირებული განვითარებით ან ანთროპოგენური აქტივობებით, რომლებიც არღვევს ეკოლოგიურ ბალანსს. „მდგრად“ გარემოში ცხოვრების უფლება, გარდა ამისა, გადმოსცემს ეკონომიკური განვითარების იდეას, რომელიც არ ამოწურავს ბუნებრივ რესურსებს. სხვა წყაროები და მასალები ეხება „ჯანსაღ“ ან „ადეკვატურ“ გარემოს.

 

10. ამ თვალსაზრისით, გარემოს დაცვის უფლება მჭიდრო კავშირშია სხვა საბაზისო საჭიროებებთან და ადამიანის ძირითად უფლებებთან, როგორიცაა ჯანმრთელობის უფლება ან თუნდაც სიცოცხლის უფლება. სინამდვილეში, დაბინძურებულ გარემოში ცხოვრებამ შეიძლება გაანადგუროს ჩვენი ჯანმრთელობა. მავნე დამაბინძურებლების ზემოქმედებამ შეიძლება გამოიწვიოს ყველა სახის დაავადება, ხოლო არახელსაყრელ გარემოში ცხოვრებამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას პიროვნების ზრდას და მისი ინდივიდუალობის თავისუფალ განვითარებას.

 

11. ჩვენი ცხოვრების ძირითად ინტერესებთან კავშირის გამო, „ეკოლოგიური უფლებების“ კონსტრუქცია დადებითი პერსპექტივაა და მიღებულია დიდი უმრავლესობის მიერ პოლიტიკურ და სამართლებრივ გარემოში. თუმცა, სირთულეები წარმოიშობა, როცა საქმე ეხება ამ იდეის მუშა სამართლებრივ ინსტრუმენტად განვითარებას. ამ სფეროში წარმოშობილ ძირითად კონცეპტუალურ სირთულეებს შორის შეიძლება აღინიშნოს კითხვა, თუ ვინ არის ასეთი უფლების მფლობელი (თითოეული ინდივიდი, დღევანდელი ან/და მომავალი თაობები, ჯგუფები, ტომები, ერები); რას ნიშნავს „გარემო“ (ცნების განივი და ჯვარედინი განზომილების გათვალისწინებით); კერძოდ, რას ნიშნავს ეს პრაქტიკაში,[5] განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როდესაც არსებობს ურთიერთგამომრიცხავი შეხედულებები იმის შესახებ, თუ რა უნდა გაკეთდეს კოლექტიური ინტერესების დაკმაყოფილების თვალსაზრისით (ეკონომიკა გარემოს წინააღმდეგ), ან როდესაც საუბარია იმაზე, თუ რომელი გადაწყვეტილებები იცავს საუკეთესოდ თავად გარემოს (განახლებადი ენერგია წიაღისეული საწვავის წინააღმდეგ, მზის ენერგია ბირთვული ენერგიის წინააღმდეგ და ა.შ.). სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებსა და სამთავრობო სტრუქტურებს აქვთ უფლება, საზოგადოების საკეთილდღეოდ გადაწყვიტონ ბალანსი რთულ კონკურენტ ინტერესებს შორის, ხოლო ასეთ პირობებში ადვილი არ არის იმის დადგენა, თუ რას წარმოადგენს გარემოს დაცვის უფლება.

 

12. მიუხედავად ამ კონცეპტუალური თუ თეორიული პრობლემებისა, უდავოა, რომ გარემოს დაცვის უფლებების აღიარება ჩვენი თანამედროვე პოლიტიკური და სამართლებრივი ლანდშაფტის გამორჩეულ თვისებად იქცა.

 

13. ასეთი უფლების ფორმულირებისას უნდა დავიწყოთ იმის აღიარებით, რომ გარემოს დაცვის უფლებები არ არის ისეთი აშკარა ან „ბუნებრივი“, როგორც სიცოცხლის ან თავისუფლების უფლება, რომელიც საყოველთაოდ დაცული და აღიარებულია მე-17 საუკუნიდან. გარემოს დაცვის უფლებები არ მიეკუთვნება არც ე.წ. პირველი თაობის უფლებებს (ანუ სიცოცხლის, თავისუფლების, უსაფრთხოების, სიტყვის თავისუფლების უფლებებს) და არც მეორე თაობის უფლებებს (ანუ სოციალურ, ეკონომიკურ ან კულტურულ უფლებებს). მათ ხშირად მესამე თაობის უფლებებად მოიხსენიებენ.

 

14. ფაქტი, რომ გარემოს დაცვის გარკვეული უფლებები აღიარებულია კანონმდებლობით, ნიშნავს, რომ გარემოს დაცვის უფლება სხვადასხვა ფორმით და განსხვავებული ინტენსივობით ვლინდება, ერწყმის დამცავი საშუალებების სპექტრს. ეროვნული რეალობა აჩვენებს, რომ გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლების ინტერპრეტაცია და განხორციელება შეიძლება სხვადასხვა ფორმატში მოხდეს:

 

a.          ყველაზე აშკარა და თითქმის საყოველთაოდ მიღებული მიდგომა არის გარემოს დაცვის ადამიანის უფლების მისწრაფებად, საზოგადოების მიზნად, პოლიტიკის სახელმძღვანელო პრინციპად, განმარტების ინსტრუმენტად ან თუნდაც საკანონმდებლო მიზნად აღიარება. ამ თვალსაზრისით ხელისუფლება უნდა ცდილობდეს არა მხოლოდ გარემოს დაცვას (მისი დეგრადაციის ან დაბინძურების პრევენცია), არამედ მისი ხარისხის გაუმჯობესებას (დეგრადირებული ბუნებრივი ობიექტების აღდგენით, ჰაერისა და წყლის დაბინძურების წინააღმდეგ ბრძოლით და ა.შ.). თუმცა, არსებითად, ეს არის პოლიტიკური სახელმძღვანელო, რომელიც განსაზღვრავს ხელისუფლების პოლიტიკური შტოების (საკანონმდებლო და აღმასრულებელი) მიერ მიღებულ პოლიტიკას, გადაწყვეტილებებსა და სამართლებრივ ნორმებს ან სასამართლოების განმარტებებს. გარემოს დაცვის უფლებების ასეთი შემზღუდავი ცნების არსებობიდან გამომდინარე მოქალაქეებს არ გააჩნიათ რეალური სამართლებრივი მექანიზმები, რათა შეეწინააღმდეგონ ან სასამართლოში გაასაჩივრონ მთავრობის გადაწყვეტილებები, გეგმები და პროექტები, და არ არსებობს გარემოს დაცვის „უფლების“ რეალიზაციის კონკრეტული სამართლებრივი პროცედურები.

 

b.         მეორე საფეხური გარემო დაცვის ადამიანის უფლების ფორმულირებისას არის ასეთი უფლების აღიარება ეროვნული კონსტიტუციებით ან კანონმდებლობით. ამავდროულად, უფლებას ეძლევა გარკვეული „პროცედურული“ დაცვა, როგორიცაა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის უფლება ან გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის მიღების უფლება.

 

c.          ბოლო, მესამე ეტაპზე, გარემოს დაცვის უფლება ეროვნულ კონსტიტუციაში აისახება როგორც ადამიანის სრული „ჭეშმარიტი“ ან „ნამდვილი“ უფლება ან ძირითადი უფლება. გარდა ამისა, არსებობს ამ უფლების დაცვის სპეციალური სასამართლო პროცედურები და მექანიზმები, როგორც საერთო, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოებში. უფრო მეტიც, გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის და გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობის უფლება სრულად არის დაცული კანონით და უზრუნველყოფილია შესაბამისი სამართალწარმოებითა და დაცვის საშუალებებით.

 

              

2.2 გარემოს დაცვის უფლების აღიარება საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და კონვენციებში

 

2.2.1 ვითარება გლობალურ დონეზე

 

15.       ცხადია, გარემოს დაცვის ადამიანის უფლების აღიარება საერთაშორისო და ეროვნულ კანონმდებლობაში მზარდი ტენდენცია ხდება. მრავალი ქვეყნის კონსტიტუციამ თანდათან აღიარა ასეთი ადამიანის ან ძირითადი უფლება, გამოხატა ამა თუ იმ გზით: გარემოს დაცვის უფლება, სუფთა გარემოს უფლება, ღირსეული გარემოს უფლება, ჯანსაღი გარემოს უფლება და ა.შ. მოძრაობის მიმართულება ნათელია: გარემოს დაცვის უფლება სულ უფრო მეტ იურისდიქციას იპყრობს.

 

16.       აქ პირველ რიგში უნდა გავაანალიზოთ გარემოს დაცვის ძირითადი უფლების შესაძლო აღიარება გლობალურ დონეზე, ანუ უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის, კონკრეტული გლობალური მრავალმხრივი ხელშეკრულების და ა.შ. საშუალებით.

 

17.       შესაბამისი საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესწავლას მივყავართ დასკვნამდე, რომ გლობალურ საერთაშორისო გარემოსდაცვით ხელშეკრულებაში არ არსებობს ზოგადი და უნივერსალური დეკლარაცია გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლების შესახებ, ამ სიტყვის ჭეშმარიტი თუ ტექნიკური გაგებით. აქ სხვადასხვა ფაქტორი მოქმედებს. დავიწყოთ იმით, რომ ჯერ არ არსებობს ასეთი გლობალური ან ზოგადი საერთაშორისო გარემოსდაცვითი ხელშეკრულება, თუმცა, რა თქმა უნდა, არსებობს ასობით ხელშეკრულება,[6] რომელიც მოიცავს საკითხთა ფართო სპექტრს, დაწყებული ოზონის შრის დაცვიდან[7] ნარჩენების საერთაშორისო ტრანსპორტირების რეგულირებამდე,[8] რომ აღარაფერი ვთქვათ კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაზე.[9]

 

18.       შესაბამისად, საერთაშორისო გარემოსდაცვითი ხელშეკრულებები ასახავს დაყოფისა და სპეციფიკურობის მდგომარეობას, რაც ხელს უშლის ადამიანის ასეთი უფლების აღიარებას საყოველთაო გარემოსდაცვითი პაქტით.

 

19.       მრავალი საერთაშორისო გარემოსდაცვითი ხელშეკრულების ფრაგმენტული ბუნების გადასაჭრელად, ექსპერტთა და იურისტთა მრავალეროვნული გუნდი 2017 წლიდან მუშაობს საერთო საერთაშორისო ხელშეკრულების, „გარემოს დაცვის გლობალური პაქტის“, შემუშავებაზე, რომელიც შეიძლება დაამტკიცოს გაერომ.[10] მიუხედავად მნიშვნელოვანი წინსვლისა, მათ ძალისხმევას ჯერ არ მოჰყოლია საბოლოო სავალდებულო ხელშეკრულება. გლობალური პაქტის პროექტის 1-ელი მუხლი აღიარებს ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში ცხოვრების უფლებას.[11]

 

20.       რა თქმა უნდა, არსებობს გარემოს შესახებ საერთაშორისო, გლობალური დეკლარაციები, რომლებიც ასე თუ ისე აცხადებს გარემოს დაცვის უფლებას, მაგრამ აღნიშნული დოკუმენტები არ არის სავალდებულო. ეს არის რბილი სამართლის ინსტრუმენტები: 1972 წლის სტოკჰოლმის დეკლარაცია (პრინციპი 1)[12] და 1992 წლის რიოს დეკლარაცია (პრინციპი 1).[13]

 

21.       იმავე დასკვნის გაკეთებაა შესაძლებელი ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალთან დაკავშირებით შესაბამისი გლობალური საერთაშორისო დოკუმენტების შესწავლის შედეგად. არც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია[14] და არც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი[15] არ ცნობს გარემოს დაცვის ძირითად ან ადამიანის უფლებას, რაც შეიძლება აიხსნას მათი მიღების თარიღით. სინამდვილეში, გლობალური გარემოსდაცვითი კრიზისის გაცნობიერება მხოლოდ 1970-იან წლებში დაიწყო.

 

22.       მეორე მხრივ, საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ[16], [17] მოიხსენიებს გარემოს. აქტი აცხადებს სიცოცხლის უფლებას, რაც გულისხმობს ცხოვრებას ადეკვატურ ეკოლოგიურ პირობებში.[18] თუმცა, აღნიშნული დოკუმენტი არ შეიცავს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლების ცალკე აღიარებას.

 

23.       ბოლოს, ყველაზე რელევანტური დეკლარაციები და ხელშეკრულებები ადამიანის უფლებათა შესახებ ცალსახად არ ცნობს „ადამიანის უფლებას“, ისარგებლოს ჯანსაღი ან სუფთა გარემოთი.

 

24.       თუმცა, გლობალურ დონეზე გაეროს ორგანოებმა სხვადასხვა დროს მიიღეს დეკლარაციები და პროკლამაციები გარემოს დაცვის ძირითადი ან ადამიანის უფლების აღიარების სასარგებლოდ. კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნული დოკუმენტები წარმოადგენს არა იურიდიულად სავალდებულო ინსტრუმენტებს, არამედ რბილი სამართლის წყაროებსა და დიპლომატიურ განცხადებებს. მიუხედავად ამისა, ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ამ სფეროში, როგორც საცნობარო დოკუმენტები. ისინი ასევე იმის მტკიცებულებაა, რომ, სულ მცირე, პოლიტიკურ დონეზე ამ იდეების ირგვლივ გარკვეული კონსენსუსი არსებობს.

 

25.       ამ ანგარიშის მიზნებისათვის, ყურადღება უნდა მიექცეს გაეროს გენერალურ ასამბლეას, გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოს (UNHRC) და გაეროს სპეციალურ მომხსენებელს ადამიანის უფლებათა და გარემოს საკითხებში. დავიწყოთ იმით, რომ გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო შესაბამისი რეზოლუციები ამ სფეროში. შესაძლოა, ყველაზე მნიშვნელოვანი არის 1990 წლის 14 დეკემბერს მიღებული რეზოლუცია 45/94, რომელიც აცხადებს, რომ „ყველა ადამიანს აქვს უფლება, იცხოვროს მისი ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობისთვის შესაბამის გარემოში“.

 

26.       კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი, უახლესი დოკუმენტი არის გენერალური ასამბლეის 2015 წლის 25 სექტემბრის რეზოლუცია 70/1 სათაურით „ჩვენი სამყაროს გარდაქმნა: 2030 წლის დღის წესრიგი მდგრადი განვითარებისთვის“. ამ რეზოლუციაში ასამბლეამ მიიღო უნივერსალური მდგრადი განვითარების ყოვლისმომცველი, შორსმიმავალი და ადამიანებზე ორიენტირებული მიზნები და ამოცანები. 2030 წლის დღის წესრიგში სხვადასხვა ადგილას საუბარია მდგრად განვითარებაზე და ზოგიერთ უფლებაზე, რომელსაც შეიძლება ჰქონდეს პირდაპირი კავშირი ადამიანის გარემოს დაცვის უფლებასთან, როგორიცაა ჯანმრთელობის უფლება, სასმელ წყალზე წვდომის უფლება და ა.შ. თუმცა, ამ დოკუმენტში არ არის ცალსახად მოხსენიებული გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლება.

 

27.       გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭომ ასევე მიიღო სხვადასხვა რეზოლუცია ადამიანის უფლებებისა და გარემოს შესახებ, კერძოდ, 2020 წლის 6 ოქტომბრის რეზოლუცია 45/17, 2020 წლის 7 ოქტომბრის რეზოლუცია 45/30 და 2021 წლის 23 მარტის რეზოლუცია 46/7. გაეროს უკანასკნელი დოკუმენტი არის ადამიანის უფლებათა საბჭოს 2021 წლის 8 ოქტომბრის რეზოლუცია 48/13. აღნიშნული რეზოლუცია აღიარებს ჯანსაღ და მდგრად გარემოზე წვდომას როგორც უნივერსალურ უფლებას.[19] ამ რეზოლუციაში ადამიანის უფლებათა საბჭო მოუწოდებს სახელმწიფოებს: (ა) განავითარონ გარემოსდაცვითი ძალისხმევის შესაძლებლობები, რათა შეასრულონ ადამიანის უფლებების დაცვის ვალდებულებები და პასუხისმგებლობები და გააძლიერონ თანამშრომლობა სხვა სახელმწიფოებთან და დაინტერესებულ მხარეებთან უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემოს უფლების განხორციელების მიზნით; (ბ) გააგრძელონ საუკეთესო პრაქტიკის გაზიარება ადამიანის უფლებათა ვალდებულებების შესრულებასთან დაკავშირებით, რომლებიც დაკავშირებულია უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემოთი სარგებლობასთან; და (გ) მიიღონ პოლიტიკა უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემოს უფლების განხორციელებისთვის.

 

28.       2015 წლის 7 აპრილის რეზოლუციაში 28/11 ადამიანის უფლებათა საბჭომ აღიარა გარემოსთან დაკავშირებული ადამიანის უფლებათა ვალდებულებების გარკვეული ასპექტების განმარტების აუცილებლობა და სთხოვა სპეციალურ მომხსენებელს ადამიანის უფლებათა და გარემოს დაცვის საკითხებში გაეგრძელებინა ამ ვალდებულებების შესწავლა. შედეგად, გაეროს სპეციალურმა მომხსენებელმა ადამიანის უფლებათა საბჭოს 37-ე სესიაზე წარმოადგინა თავისი ჩარჩო პრინციპები ადამიანის უფლებებისა და გარემოს დაცვის შესახებ.

 

29.       ეს დოკუმენტი აყალიბებს 16 პრინციპს, რომლებიც მოიცავს გარემოს დაცვისა და ადამიანის უფლებებს შორის კავშირის სხვადასხვა ასპექტს. პრინციპი 1 აცხადებს: „სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემო, რათა პატივი სცენ, დაიცვან და შეასრულონ ადამიანის უფლებები.“ ამავე დროს, პრინციპი 2 აცხადებს: „სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ, დაიცვან და შეასრულონ ადამიანის უფლებები, რათა უზრუნველყონ უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემო.“ აქცენტი კეთდება სახელმწიფოს ვალდებულებებზე და არა ამ უფლებების სუბიექტურ განზომილებაზე.

 

 

2.2.2 ვითარება რეგიონულ (ევროპის) დონეზე

 

30.       რეგიონულ (ევროპულ) დონეზე სიტუაცია ასევე იმედგამაცრუებელია, რადგან არც ევროპის საბჭოს და არც ევროკავშირს (ევროპის ორ ყველაზე მნიშვნელოვან საერთაშორისო ორგანიზაციას) არ გამოუქვეყნებია საყოველთაოდ სავალდებულო დოკუმენტი, რომელიც აღიარებს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითად უფლებას. ვიდრე ევროპის საბჭოში არსებული ვითარება მოგვიანებით იქნება წარმოდგენილი, ევროკავშირში და სხვა შესაბამის ევროპულ ორგანიზაციებში არსებული ვითარება განხილული იქნება აქ.

 

31.       ევროკავშირი არის ზენაციონალური ინტეგრაციის ორგანიზაცია, რომელიც საფუძველს იღებს 1951 წლიდან, როდესაც შეიქმნა ევროპის ფოლადისა და ქვანახშირის გაერთიანება (CECA). მას შემდეგ კავშირი გაიზარდა როგორც ორგანიზაციული თვალსაზრისით, ისე მისი 27 წევრი სახელმწიფოს (ჯერ) ეკონომიკური და (ახლა) პოლიტიკური ინტეგრაციის თვალსაზრისით. გარემოს დაცვის კონკრეტულ სფეროში ევროკავშირმა მიიღო კანონების შთამბეჭდავი კრებული, მათ შორის, 300-ზე მეტი სამართლებრივი ინსტრუმენტი (დირექტივები და რეგულაციები), რომელიც მოიცავს გარემოს დაცვის ყველა შესაძლო სფეროს.

 

32.       მიუხედავად ასეთი შთამბეჭდავი გარემოსდაცვითი კანონმდებლობისა, ევროკავშირს ჯერ არ განუცხადებია გარემოს დაცვის ადამიანის ზოგადი უფლება. თითოეულ სამართლებრივ ინსტრუმენტს, რომელიც ეხება გარემოს, აქვს კონკრეტული მიზანი და გამოყენების სფერო (ნარჩენების რეგულირებით დაწყებული და ემისიებით ვაჭრობის სქემით დამთავრებული) და, შესაბამისად, არ ცნობს ასეთ ზოგად უფლებას. გარდა ამისა, ამ სამართლებრივი ინსტრუმენტების – ანუ დირექტივების – უმეტესობა მიმართულია წევრ ქვეყნებზე, უწესებს მათ ვალდებულებებს და არ ქმნის ძირითად უფლებებს მის მოქალაქეთა სამართლებრივ სფეროში.

 

33.       2000 წელს ევროკავშირი დაეთანხმა ევროკავშირის ძირითად უფლებათა ქარტიას, რომელიც ნიცის ხელშეკრულების დეკლარაციის სახით იყო მხოლოდ თანდართული. მიუხედავად იმისა, რომ 2009 წლის ლისაბონის ხელშეკრულება მოიცავდა მას, როგორც სავალდებულო იურიდიულ ნორმას, ევროკავშირის ქარტიის ანალიზი შეიძლება იყოს შეცდომაში შემყვანი ადამიანის უფლებებსა და გარემოს დაცვის შორის კავშირის თვალსაზრისით. კერძოდ, ევროკავშირის ქარტიის 37-ე მუხლი აცხადებს, რომ „გარემოს დაცვის მაღალი დონე და გარემოს ხარისხის გაუმჯობესება ინტეგრირებული უნდა იყოს ევროკავშირის პოლიტიკაში და უზრუნველყოფილი იყოს მდგრადი განვითარების პრინციპის შესაბამისად“. აღნიშნული ფორმულირება ძალიან შორს არის გარემოს დაცვის ადამიანის ზოგადი უფლების განცხადებისგან. ის უფრო მოიცავს საერთო მიზანს ევროკავშირის დონეზე პოლიტიკის შემქმნელებისთვის.

 

34.       ევროკავშირის კანონმდებლობის ზოგადი მიმოხილვა გარემოს დაცვის სფეროში ან ადამიანის უფლებათა სფეროში მიგვიყვანს დასკვნამდე, რომ ევროკავშირს ჯერ არ გამოუქვეყნებია სამართლებრივი ინსტრუმენტი, რომელშიც, როგორც ასეთი, აღიარებულია გარემოს დაცვის ადამიანის უფლება. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ევროკავშირის მიერ ბოლო 50 წლის განმავლობაში შემუშავებული გარემოსდაცვითი სამართლის შთამბეჭდავ კრებულს საერთოდ არ აქვს „ადამიანის უფლებების“ განზომილება. უნდა აღინიშნოს, რომ ევროკავშირმა მოახდინა გაეროს ევროპის ეკონომიკური კომისიის (UNECE) „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ კონვენციის“ (ორჰუსის კონვენცია) რატიფიკაცია, ვინაიდან ევროკავშირი არის საერთაშორისო ორგანიზაცია საკუთარი სამართალსუბიექტობით და „ხელშეკრულებების დადების უფლებამოსილებით“, რაც აღიარებულია მისი დამფუძნებელი ხელშეკრულებებით. ამრიგად, ევროპის კონტინენტზე არსებობს საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელიც გარემოს დაცვის სფეროში ნამდვილად ცნობს „ინსტრუმენტულ“ ან პროცედურულ უფლებებს მოქალაქეების სასარგებლოდ, რომელიც შეიმუშავა ევროპული განზომილების მქონე საერთაშორისო ორგანიზაციამ (გაეროს ევროპის ეკონომიკური კომისია). კონვენცია, რომელიც მიღებული იქნა 1998 წლის 25 ივნისს და ძალაში შევიდა 2001 წლის 30 ოქტომბერს, რატიფიცირებულია 47 სახელმწიფოს მიერ.

 

35.       შესაბამისად, ორჰუსის კონვენციით განმტკიცებული ადამიანის პროცედურული ან ინსტრუმენტული უფლებები ასევე ევროკავშირის კანონმდებლობის ნაწილია. ევროკავშირმა შეცვალა მთელი რიგი სამართლებრივი ინსტრუმენტები (დირექტივები გარემოზე ზემოქმედების შეფასების და დაბინძურების ინტეგრირებული პრევენციისა და კონტროლის შესახებ) ვალდებულებების შესასრულებლად, რომლებიც წარმოიშობა ორჰუსის კონვენციიდან. უფრო მეტიც, ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლო გულუხვად აცნობიერებს მნიშვნელოვან სუბიექტურ და სამოქალაქო განზომილებას ევროკავშირის გარემოსდაცვითი ნორმების განხორციელებასა და აღსრულებაში. მან შეიმუშავა ლიბერალური ან პროგრესული მიდგომა ამ სფეროში (პირდაპირი ეფექტი, მოქალაქეთა მონაწილეობის უფლება, მართლმსაჯულებაზე წვდომა და ა.შ.), რაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს გარემოს დაცვაში მოქალაქეების „აქტიური“ როლის უზრუნველყოფაში.

 

36.       ორჰუსის კონვენცია არეგულირებს ე.წ. „გარემოსდაცვითი დემოკრატიის“ სამ პრინციპს, რომლებიც პირველად იქნა აღიარებული 1992 წლის რიოს დეკლარაციაში (პრინციპი 10). კონვენცია ადგენს გარემოს დაცვაში მოქალაქეთა ეფექტური მონაწილეობის სამ ძირითად განზომილებას; ის ანიჭებს საზოგადოებას მნიშვნელოვან უფლებებს და მონაწილე სახელმწიფოებს გარკვეულ დადებით ვალდებულებებს აკისრებს ამ სამ განზომილებაში.

 

37.       პირველი, ორჰუსის კონვენცია ანიჭებს ცოდნის უფლებას, ანუ ფართო საზოგადოების უფლება, ნებისმიერი ფორმატით და ფორმით ჰქონდეს წვდომა გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე, რომელსაც მთავრობა ფლობს ნებისმიერ დონეზე ან განზომილებაში.

 

38.       მეორე, ორჰუსის კონვენცია ცდილობს, დაიცვას და უზრუნველყოს მოქალაქეთა აქტიური მონაწილეობა გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღებაში. აქედან გამომდინარე, ის ითვალისწინებს მოსმენის უფლებას, ანუ სამთავრობო უწყებებისა და ხელისუფლების ორგანოების (ეროვნულ თუ სუბნაციონალურ დონეზე) გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ეფექტური მონაწილეობის უფლებას გარემოს დაცვის შესახებ გადაწყვეტილებების, გეგმებისა და რეგულაციების მიღებისას.

 

39.       დაბოლოს, ორჰუსის კონვენცია განამტკიცებს გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ფიზიკური პირების უფლებას, სასამართლოში იჩივლონ გარემოს დასაცავად, როდესაც ინფორმაციაზე წვდომის ან მონაწილეობის უფლება უგულებელყოფილია სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მიერ, ან როდესაც რომელიმე სამთავრობო უწყება იღებს უკანონო გადაწყვეტილებას, რომელიც აზიანებს ან აუარესებს გარემოს. ამ საკითხებში მართლმსაჯულების გულუხვი და ფართო ხელმისაწვდომობა აღიარებულია ორჰუსის კონვენციით.

 

40.       უფრო მეტიც, ეს სამი უფლება მიზნად ისახავს, იყოს ინსტრუმენტი უფრო ფართო მიზნისთვის, კერძოდ, ხელი შეუწყოს „ახლანდელი და მომავალი თაობის ყოველი ადამიანის უფლების დაცვას, იცხოვროს მის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობისთვის ხელსაყრელ გარემოში“ (მუხლი 1). თუმცა, ორჰუსის კონვენცია ცალსახად არ აღიარებს ამ უფლებას, რადგან მას მიიჩნევს თავისთ თავად ნაგულისხმევად.

 

41.       ორჰუსის კონვენციით გათვალისწინებული ვალდებულებების სპეციფიკური ხასიათის გამო ეს საერთაშორისო პაქტი ზოგადად მიჩნეულია მოქალაქეებსა და მთავრობას შორის ურთიერთობის არსად. შესაბამისად, ორჰუსის კონვენცია განიხილება არა მხოლოდ როგორც უბრალო გარემოსდაცვითი შეთანხმება, არამედ როგორც სავალდებულო სამართლებრივი წესი მთავრობის ანგარიშვალდებულების, გამჭვირვალობისა და პასუხისმგებლობის შესახებ.

 

42.       ორჰუსის კონვენციის ორი ასპექტი ძალიან მნიშვნელოვანია ამ ანგარიშის მიზნებისთვის. ერთი მხრივ, ევროპის საბჭოს თითქმის ყველა წევრმა მოაწერა ხელი ან/და მოახდინა რატიფიკაცია.[20] მეორე მხრივ, ორჰუსის კონვენციით გაცხადებულ ინსტრუმენტულ ან პროცედურულ გარემოსდაცვით უფლებებს მკაფიო კავშირი აქვს ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიისა და მისი დამატებითი ოქმის შინაარსსა და მის მოქმედების სფეროსთან.[21] ეს იდეები განხილული იქნება ქვემოთ.

 

2.3 გარემოს დაცვის უფლებების აღიარება შიდასახელმწიფოებრივ საკონსტიტუციო სამართალში (ევროპა)

 

43.       მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში პოლიტიკოსებმა თავიანთ ეროვნულ კონსტიტუციებში შეიტანეს გარემოს დაცვის უფლება (რომელიც გამოხატულია ამა თუ იმ ფორმით).[22] ჩვენს მიმოხილვაში ევროპის კონტინენტით შემოვიფარგლებით. ამ თვალსაზრისით, ბევრმა ევროპულმა ქვეყანამ, რომელსაც აქვს კონსტიტუცია, ასე თუ ისე შემოიღო გარემოს დაცვის ძირითადი ან ადამიანის უფლება. ეს ეხება, მაგალითად:

 

       საფრანგეთს: 1958 წლის საფრანგეთის კონსტიტუციას თანდართული გარემოს დაცვის ქარტია (შესწორებული), რომლის 1-ელი მუხლი აცხადებს დაბალანსებულ გარემოში ცხოვრების უფლებას;[23]

       გერმანიას: გერმანიის 1949 წლის კონსტიტუციის 21-ე მუხლი (შესწორებული), რომელიც ითვალისწინებს სიცოცხლისა და ცხოველების ბუნებრივი საფუძვლების დაცვას (როგორც სახელმწიფოს მოვალეობა და არა „ძირითადი“ უფლება);

       პორტუგალიას: 1976 წლის პორტუგალიის კონსტიტუციის 66.1-ე მუხლი (შესწორებული);[24]

       მონტენეგროს: მონტენეგროს 2007 წლის კონსტიტუციის 27-ე მუხლი;[25]

       უნგრეთს: უნგრეთის კონსტიტუციის მე-18 მუხლი (1989 წლის შესწორება);[26]

       შვედეთს: 1974 წლის შვედეთის კონსტიტუციის მე-2 მუხლი (შესწორებული);[27]

       ავსტრიას: გარემოს დაცვის შესახებ საკონსტიტუციო კანონი ავსტრიის პარლამენტმა 1984 წელს მიიღო. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული საკონსტიტუციო კანონი ტექნიკური გაგებით კონსტიტუციის ნაწილს არ წარმოადგენს, ის განიხილება როგორც სავალდებულო წესი, რომელთან შესაბამისობაშიც უნდა იყოს ჩვეულებრივი კანონები;[28]

       მოლდოვას: მოლდოვის 1994 წლის კონსტიტუციის 37-ე მუხლი აღიარებს ჯანსაღ გარემოში ცხოვრების ძირითად უფლებას;[29]

       საქართველოს: საქართველოს 2016 წელს შესწორებული კონსტიტუციის II თავის „ადამიანის ძირითადი უფლებები“ 29-ე მუხლი, ჯანსაღ გარემოში ცხოვრების უფლებას აღიარებს ადამიანის უფლებად ან ძირითად უფლებად[30].

 

44.       არის ისეთი ქვეყნებიც, რომელთა კონსტიტუციაში არ არის ნახსენები გარემოს დაცვა და არც რაიმე გარემოსდაცვითი უფლება. ალბათ საუკეთესო მაგალითია ისლანდია, რომლის 1944 წლის კონსტიტუცია არც გარემოს დაცვას მოიხსენიებს და არც ცნობს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითად უფლებას.

 

45.       ზოგადად, შეიძლება აღინიშნოს, რომ ბოლო სამი ათწლეულის განმავლობაში მიღებულმა კონსტიტუციებმა (მაგ., მონტენეგროში) უშუალოდ და თავიდანვე შემოიღო გარემოს დაცვის ძირითადი ან ადამიანის უფლება, რაც ნიშნავს, რომ ეს უფლება დაცულია მთელი რიგი სამართლებრივი და პოლიტიკური საშუალებებით, ასევე, კონკრეტული პროცედურული ინსტრუმენტებისა და სამართალწარმოებით (ჩვეულებრივ ან/და საკონსტიტუციო სასამართლოებში).

 

46.       და პირიქით, ის კონსტიტუციები, რომლებიც მიღებულ იქნა მეორე მსოფლიო ომის დასრულებიდან 1980-იან წლებამდე, ზოგადად არ მოიცავდა გარემოს დაცვის ძირითად უფლებას. კონსტიტუციების ამ ჯგუფში ზოგიერთ მათგანში შემდგომში შევიდა ცვლილება ასეთი უფლების კონკრეტულად შემოღების მიზნით (მაგ., საფრანგეთი, გერმანია), ზოგში კი – არა (მაგ., ისლანდია).

 

47.       იმ ქვეყნებშიც კი, რომელთა კონსტიტუციებში არ არის შემოღებული გარემოს დაცვის ძირითადი უფლება, ეროვნული საკონსტიტუციო ან უმაღლესი სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, როგორც წესი, სხვა მონათესავე უფლებებს (სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, პირადი ცხოვრების საიდუმლოების უფლება და ა.შ.) ლიბერალურად განმარტავს. ამ ასოცირებული უფლებების „გამწვანების“ გზით, საკონსტიტუციო ან უზენაესი სასამართლოები ხშირად ადგენენ საკანონმდებლო ჩარჩოებს, რომლებიც პრაქტიკაში უდრის გარემოს დაცვის ადამიანის უფლების აღიარებას. შედეგად შეიძლება ითქვას, რომ გარემოს დაცვის ასეთი ძირითადი უფლება პრაქტიკაში აღიარებულია საკონსტიტუციო ან უზენაესი სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით. ამის მაგალითია იტალია, სადაც კონსტიტუციაში სუფთა გარემოს უფლების აშკარად აღიარების არარსებობამ ხელი არ შეუშალა გარემოს დაცვის კონსტიტუციური პრინციპების არსებობის ხელახლა დადასტურებას. ეს მიღწეული იქნა საკუთრების უფლებების დაცვის, ჯანმრთელობის უფლების (მუხლი 32) და კულტურული და ლანდშაფტური მემკვიდრეობის დაცვის აუცილებლობის (მუხლი 9) მითითებით. ეს არის პრინციპები, რომლებიც დეტალურად შეიმუშავა იტალიის საკონსტიტუციო სასამართლომ.

 

48.       მიუხედავად ამ ზოგადი ტენდენციისა, მაინც არსებობს ევროპული ქვეყნები, რომელთა ეროვნულ კონსტიტუციაში აღნიშნულია გარემოს დაცვის უფლება, რომელიც არ განიხილება საბაზისო, ადამიანის ან ძირითად უფლებად ტექნიკური თუ მკაცრი გაგებით. თვალსაჩინო მაგალითია ესპანეთი. ესპანეთის კონსტიტუციის 45.1-ე მუხლი, შესწორებული, აცხადებს, რომ „ყველას აქვს უფლება, ისარგებლოს პიროვნების განვითარებისათვის შესაბამისი გარემოთი და ასევე ვალდებულია შეინარჩუნოს ის“. სხვა მუხლები ასევე ეხება გარემოსთან დაკავშირებულ საკითხებს, როგორიცაა 40-ე მუხლი (შრომის უსაფრთხოება და ჯანმრთელობა), 43-ე მუხლი (ჯანმრთელობის უფლება) და 46-ე მუხლი (ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა).

 

49.       თუმცა, 45-ე მუხლის განმარტება იმსახურებს მეტ ყურადღებას და არ უნდა დარჩეს ღია არასწორი განმარტებისთვის. ესპანეთის კონსტიტუცია, რა თქმა უნდა, იყენებს სიტყვას „უფლება“ (derecho), რამაც შეიძლება მიგვიყვანოს გაგებამდე, რომ არსებობს ასეთი ძირითადი კონსტიტუციური უფლება. თუმცა, ესპანეთის კონსტიტუციის პირველი კარი (რომელიც ეძღვნება „უფლებებსა და თავისუფლებებს“) მოიცავს მუხლებს 14-დან 55-მდე, ხოლო ყველა ეს დებულება არ აღიარებს უფლებას ადამიანის ძირითად ან სუბიექტურ უფლებად. პირიქით, ამ კარში არის სხვადასხვა სახის უფლებები და დაცული სიკეთე:

 

a.          ერთი მხრივ, არსებობს მე-14-29-ე მუხლებში გათვალისწინებული ჭეშმარიტი ან ნამდვილი ძირითადი უფლებები (დისკრიმინაციის აკრძალვა, სიცოცხლის უფლება, თავისუფლება, პირადი ცხოვრების საიდუმლოების უფლება და ა.შ.). ამ უფლებებს აქვს ყველაზე ძლიერი სამართლებრივი დაცვა: ისინი შეიძლება დარეგულირდეს მხოლოდ პარლამენტის სპეციალური აქტებით, რომლებიც საჭიროებს ხმათა დიდ უმრავლესობას („ორგანული კანონი“), რომელიც საბოლოოდ შეიძლება გამოცხადდეს არაკონსტიტუციურად, თუ ისინი უგულებელყოფენ ამ უფლების არსს და მათ აქვთ სამართლებრივი დაცვის საშუალებების სრული სპექტრი. ნებისმიერ მოქალაქეს შეუძლია მოითხოვოს ამ უფლებების დაცვა სასამართლოში სპეციალური, შემაჯამებელი წარმოების გზით, ხოლო ფიზიკურ პირებს აქვთ პირდაპირი წვდომა ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლოში სპეციალური სამართლებრივი დაცვის საშუალების (recurso de amparo) მეშვეობით, თუ მათ ამოწურეს შესაბამისი სასამართლო პროცედურები ჩვეულებრივ სასამართლოებში.

 

b.         მეორე მხრივ, არსებობს „მარტივი“ კონსტიტუციური უფლებები და მოვალეობები (მუხლები 30-38): მაგალითად, კერძო საკუთრების უფლება ან კოლექტიური მოლაპარაკების უფლება. ამ უფლებებს უფრო სუსტი კონსტიტუციური დაცვა აქვს: ისინი შეიძლება დარეგულირდეს პარლამენტის ჩვეულებრივი აქტებით (დიდი უმრავლესობა არ არის საჭირო), რომლებიც საბოლოოდ შეიძლება გამოცხადდეს არაკონსტიტუციურად, თუ ისინი უგულებელყოფენ მათ არსებით მახასიათებლებს. თუმცა, ჩვეულებრივ სასამართლოებში მათი დაცვის სპეციალური, შემაჯამებელი პროცედურა არ არსებობს და მოქალაქეებს არ აქვთ პირდაპირი წვდომა საკონსტიტუციო სასამართლოზე ამ უფლებების დასაცავად.

 

c.          დაბოლოს, არსებობს „სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის სახელმძღვანელო პრინციპები“ (მუხლები 39-52), მათ შორის, გარემოს დაცვის უფლებისა. ამ უფლების ერთადერთი გარანტია, რომელიც გათვალისწინებულია ესპანეთის კონსტიტუციით, არის ის, რომ (1) ამ პრინციპების „აღიარება, პატივისცემა და დაცვა აყალიბებს დადებით კანონმდებლობას, იურისპრუდენციას და სახელმწიფო ხელისუფლების საქმიანობას“; და (2) ისინი შეიძლება მხოლოდ სასამართლოში გამოიყენონ ისე, როგორც დადგენილია დებულებებითა და რეგულაციებით, რომლებიც შეიმუშავებს მათ (53-ე მუხლი).

 

50.       ესპანეთის კონსტიტუციის პირველი კარისადმი ასეთი სისტემატური მიდგომის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ მასში გაცხადებული უფლება ფაქტობრივად არ არის ნამდვილად ჭეშმარიტი ძირითადი, სუბიექტური უფლება, არამედ მხოლოდ სახელმძღვანელო პრინციპი, რომელმაც უნდა ჩამოაყალიბოს საჯარო პოლიტიკა. ინდივიდებს არ შეუძლიათ ასეთი უფლების დარღვევაზე პირდაპირ არ შეუძლიათ იჩივლონ არც ჩვეულებრივ სასამართლოებში, არც საკონსტიტუციო სასამართლოში. პირიქით, 45-ე მუხლიდან გამომდინარე სასამართლო დავის შესაძლებლობები არ არის სრული და აბსტრაქტული, მაგრამ უნდა განხორციელდეს დარგობრივი გარემოსდაცვითი საკითხების მარეგულირებელი მეორადი კანონმდებლობის შესაბამისად (წყლის დაცვა, გარემოზე ზემოქმედების შეფასება, ჰაერის დაბინძურების კონტროლი და ა.შ.).

 

51.       ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განიხილა 45-ე მუხლის განმარტების პრობლემები (მაგ., გადაწყვეტილებები 64/1982, 227/1988, 66/1991, 243/1993). შესაძლოა, გადაწყვეტილება, რომელიც საუკეთესოდ აჯამებს მის პოზიციას, არის 3 დეკემბრის გადაწყვეტილება 199/1996. რამდენჯერმე აღნიშნა რა „გარემოს დაცვის უფლების“ მნიშვნელობა, დაკვირვებასთან ერთად, რომ ის გააძლიერა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაასკვნა შემდეგი: „ჩვენ არ შეგვიძლია უგულებელვყოთ ის ფაქტი, რომ კონსტიტუციის 45-ე მუხლი ადგენს სახელმძღვანელო პრინციპს, მაგრამ არა ძირითად უფლებას. როგორც ესპანეთის მაგალითი გვიჩვენებს, ადამიანის უფლების ან ძირითადი უფლების გაგება და პრაქტიკული განხორციელება შეიძლება იყოს იურიდიულად რთული და მიიღოს მრავალი ფორმა და ფორმატი.

 

2.4      გარემოს დაცვის უფლების აღიარება ევროპის საბჭოს სამართალში

 

52. ევროპის საბჭო ცნობილია როგორც ადამიანის უფლებებისა და დემოკრატიული ღირებულებების დაცვის ლიდერი. ეს კიდევ უფრო აუცილებელს ხდის ასეთი საერთაშორისო ორგანიზაციის ფარგლებში ადამიანის გარემოს დაცვის უფლების სტატუსის შესწავლას. მართლაც, ეს ანგარიში მომზადდა ევროპის საბჭოს ორგანოს, ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესის დავალებით.

 

2.4.1 გარემო, როგორც ადამიანის უფლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის კონტექსტში

 

53.       ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია[31] (შემდგომში „კონვენცია“) ზოგადად აღიარებულია როგორც წამყვანი საერთაშორისო პაქტი ადამიანის უფლებების აღიარებისა და დაცვის მიზნით. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს სხვა შეთანხმებები მსოფლიოს სხვა ნაწილებში, კონვენცია არის ერთადერთი ასეთი პაქტი ევროპაში (გარდა ევროპის ძირითად უფლებათა ქარტიისა, რომელიც ამ სფეროში თითქმის არ გვეხმარება, როგორც ზემოთ არის განმარტებული). კონვენცია ითვალისწინებს სისტემურ და დამცავ მიდგომას ადამიანის ყველაზე ჩვეულებრივი და უნივერსალური უფლებების მიმართ (სიცოცხლე, უსაფრთხოება, პირადი ცხოვრების საიდუმლოება და ა.შ.).

 

54.       მიუხედავად ამ ფართო მასშტაბისა, კონვენცია არ ითვალისწინებს ადამიანის ან ძირითად უფლებას გარემოზე, გარემოს დაცვაზე, ღირსეულ, დაბალანსებულ ან სუფთა გარემოზე ან ეკვივალენტურ ცნებებზე. ის ასევე არ ცნობს ინსტრუმენტულ ან პროცედურულ გარემოს დაცვის უფლებებს, როგორც ამას აკეთებს ორჰუსის კონვენცია. ერთ-ერთი შესაძლო ახსნა არის ის, რომ, როდესაც 1950 წელს კონვენციაზე შეთანხმდნენ, იყო მცირე ცოდნა გარემოსდაცვითი საკითხების შესახებ და მცირე გარემოსდაცვითი სამართლებრივი მასალა.

 

55.       ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ შემდგომში კონვენციას დაემატა რამდენიმე ოქმი (15-მდე) და რომ ზოგიერთმა ამ ოქმმა ცვლილება შეიტანა კონვენციაში. თუმცა, არცერთს არ შემოუტანია გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლება. მიზეზები უნდა იყოს წმინდა პოლიტიკური და არ არის საჭირო დამატებითი გამოძიება. ამ ანგარიშის მიზნებისთვის, ზემოაღნიშნული განცხადება რჩება ჭეშმარიტი: კონვენცია პირდაპირ არ იცავს გარემოს დაცვის უფლებას და არ აღიარებს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითად უფლებას.

 

56.       მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციაში არაფერია ნათქვამი ამ საკითხზე, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ, რომელიც შეიქმნა კონვენციის დაცვის, განმარტებისა და სასამართლო განხორციელების მიზნით, 1990-იანი წლებიდან შეიმუშავა ძალიან საინტერესო პრეცედენტული სამართალი. ამ სასამართლო პრაქტიკაში სასამართლომ განმარტა კონვენციის სხვადასხვა დებულება გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით ან გარემოსდაცვითი მიდგომით. კონვენციის დებულებები, რომლებიც განმარტა ან „გამოიყენა“ სასამართლომ ამ მიდგომის განსახორციელებლად არის მე-8 მუხლი (პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობის უფლება),[32] მე-2 მუხლი (სიცოცხლის უფლება) და მე-6 მუხლი (საქმის სამართლიანი განხილვის უფლება). სასამართლოს მსჯელობაში გამოყენებული იქნა ასევე დამატებითი ოქმის N1 1-ელი მუხლი, რომელიც იცავს კერძო საკუთრებას. ეს პრეცედენტული სამართალი ძალიან ლიბერალურია და სადავოა, აღიარა თუ არა სასამართლომ (თავისი პრეცედენტული სამართლის მეშვეობით) ირიბად გარემოს დაცვის ადამიანის უფლება, „ალტერნატიული“ სამართლებრივი საფუძვლების გამოყენებით, ან უბრალოდ განმარტა თუ არა ადამიანის სხვა „ნამდვილი“ უფლება, მისცა რა მათ რაღაც „მწვანე“ განზომილება.

 

57.       სასამართლომ უკვე გამოიტანა გადაწყვეტილება 100-ზე მეტ გარემოს დაცვასთან დაკავშირებულ საქმეზე, რომლებიც მოიცავს საკითხთა ფართო სპექტრს, მათ შორის, დაბინძურებას, ინფორმაციის ხელმისაწვდომობასა და სტიქიურ უბედურებებს, რის შედეგადაც მოხდა პრეცედენტული სამართლის შთამბეჭდავი განვითარება, რაც აძლიერებს კავშირს გარემოს დაცვასა და ადამიანის უფლებებს შორის. ამ განვითარების პირველი ეტაპები წარმოდგენილი იყო შემდეგი მნიშვნელოვანი საქმეებით:

 

       Powell and Rayner v. The United Kingdom: 1990 წლის 21 თებერვლის გადაწყვეტილება (საჩივარი N 9310/81). ეს საქმე ეხებოდა ჰითროუს აეროპორტის მიერ წარმოქმნილ გადაჭარბებულ ხმაურს, თუმცა სასამართლოს არ დაუდგენია კონვენციის დარღვევა;

       Zander v. Sweden: 1993 წლის 25 ნოემბრის გადაწყვეტილება (საჩივარი N 14282/88). ამ საქმეში, რომელიც ეხება ნაგავსაყრელის მშენებლობას და ექსპლუატაციას, სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა;

       López Ostra v. Spain: 1994 წლის 9 დეკემბრის გადაწყვეტილება (საჩივარი N 16798/90). ამ სამართალწარმოებაში, რომელიც ეხებოდა ნარჩენი წყლის გასაწმენდად მუნიციპალური ქარხნის მშენებლობას, სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა;

       Guerra and Others v. Italy: 1998 წლის 19 თებერვლის გადაწყვეტილება (საჩივარი N 116/1996/735/932). ამ საქმეში, რომელიც ეხებოდა პესტიციდების წარმოებისთვის სამრეწველო ქარხნის მშენებლობასა და ექსპლუატაციას, სასამართლომ კვლავ დაადგინა მე-8 მუხლის დარღვევა;

       Chassagnou and Others v. France: 1999 წლის 25 აპრილის გადაწყვეტილება (საჩივრები N 25088/94, 28331/95 და 28443/95). ეს დავა ეხებოდა საფრანგეთის კანონს ნადირობის შესახებ და სასამართლომ დაადგინა დამატებითი ოქმის N1 1-ელი მუხლის დარღვევა (საკუთრების უფლება), დამატებითი ოქმის N1 მე-11 მუხლის დარღვევა (შეკრებისა და გაერთიანებების თავისუფლება) და დამატებითი ოქმის N1 მე-14 მუხლი (დისკრიმინაციის აკრძალვა) დარღვევა;

       Coster v. The United Kingdom: 2001 წლის 18 იანვრის (საჩივარი N 24876/94). აღნიშნული საჩივარი ეხებოდა მუდმივ კემპინგთან დაკავშირებულ ეროვნულ კანონმდებლობას. სასამართლოს არ დაუდგენია კონვენციის დარღვევა;

       Hatton and Others v. The United Kingdom: 2001 წლის 2 ოქტომბრის (საჩივარი N 36022/97).

ეს სამართალწარმოება მოიცავდა საჩივარს ჰითროუს აეროპორტის ღამით მუშაობის შედეგად წარმოქმნილ გადაჭარბებული ხმაურის შესახებ. სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის (პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობა) და მე-13 მუხლის (სამართლებრივი დაცვის ქმედითი საშუალებები) დარღვევა;

       Moreno Gómez v. Spain: 2002 წლის 16 ნოემბრის (საჩივარი N 4143/02). ამ დავაში, რომელიც ეხებოდა გადაჭარბებულ ხმაურს, სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა.

 

58.       ზემოაღნიშნული გადაწყვეტილებები ქმნის პრეცედენტული სამართლის „კლასიკურ“ ხაზს, რომელიც შემდგომში გაიმეორა და გაავრცელა სასამართლომ, კერძოდ, კონვენციის მე-2, მე-6, მე-8, მე-10 და მე-11 მუხლებისა და დამატებითი ოქმის N1 1-ელი მუხლის დაცვასთან დაკავშირებით.[33] ამ ანგარიშის მომზადების დროისთვის უკანასკნელი ასეთი საქმეა სასამართლოს 2021 წლის 14 ოქტომბრის გადაწყვეტილება (Kapa and Others v. Poland, საჩივრები N 75031/13, 75282/13, 75286/13 და 75292/13). ეს დავა ავტომაგისტრალის მშენებლობას ეხება. ეროვნული ხელისუფლების ორგანოების დროული და შესაბამისი რეაგირების არარსებობამ იმ პრობლემაზე, რომელიც ეხება მოსახლეობას, სასამართლო მიიყვანა დასკვნამდე, რომ მომჩივნების უფლება, მშვიდობიანად ისარგებლონ თავიანთი სახლით, დაირღვა ისე, რომ ზემოქმედება მოახდინა მე-8 მუხლით დაცულ მათ უფლებებზე.

 

59.       ეს გადაწყვეტილება ადასტურებს სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს, რომლის თანახმადაც, ჯანსაღი გარემოს უფლების დაცვა შესაძლებელია ძირითადი უფლებების ცნებისა და ინსტრუმენტების გამოყენებით.

 

2.4.2        ევროპის საბჭოს სხვა მასალები

 

2.4.2.1 ევროპის საბჭოს გარემოსდაცვითი ხელშეკრულებები

 

60.       ევროპის საბჭომ მიიღო მრავალი ხელშეკრულება, რომელიც მოიცავს გარემოს დაცვის სხვადასხვა ელემენტს. ჩვენ აქ მივუთითებთ შემდეგ ინსტრუმენტებზე:

 

     ევროპის ველური ბუნებისა და ბუნებრივი ჰაბიტატების დაცვის კონვენცია (ETS No. 104, ბერნი, 1979 წ.);

     კონვენცია იმ დაზიანებისთვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობის შესახებ, რომელიც გამომდინარეობს გარემოსთვის მავნე საქმიანობებიდან (ETS No. 150, ფლორენცია, 1993 წ.);

     კონვენცია სისხლის სამართლის კანონმდებლობით გარემოს დაცვის შესახებ (ETS No. 172, სტრასბურგი, 1998 წ.);

     ევროპის ლანდშაფტების კონვენცია (ETS No. 176, ფლორენცია, 2000 წ.).

 

61.       ყველა ეს ხელშეკრულება მოიცავს გარემოს დაცვის კონკრეტულ ან სექტორულ ასპექტს. შესაბამისად, არცერთი მათგანი არ ისახავს მიზნად გარემოს დაცვის ნამდვილი „ადამიანის“ ან „ძირითადი“ უფლების გაცხადებას ან მისი დაცვის მექანიზმების ჩამოყალიბებას.

 

2.4.2.2                       ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის რეზოლუციები და რეკომენდაციები

 

62.       გარემოს დაცვის უფლებების საკითხი ფართოდ განიხილებოდა ევროპის საბჭოს უმაღლეს ორგანოებში. აქ გავამახვილებთ ყურადღებას საპარლამენტო ასამბლეის საქმიანობაზე, დებატებსა და დასკვნებზე.

 

63.       ათწლეულების განმავლობაში ასამბლეა გამოთქვამდა შეშფოთებას გარემოს დეგრადაციის ტემპთან და მტკიცე სახელმძღვანელო მითითებებისა და პოლიტიკის შემუშავების აუცილებლობასთან დაკავშირებით. მაგალითად, ჯერ კიდევ 1972 წელს ასამბლეამ მიიღო რეკომენდაცია 683 (1972), რომლის თანახმადაც, ევროპის საბჭომ უნდა შეისწავლოს საკითხი, აუცილებელია თუ არა ღირსეულ გარემოზე უფლების დადგენა ადამიანის უფლებად და შესაბამისი სამართლებრივი აქტის შემუშავება, რომელიც უზრუნველყოფს ამ ახალ უფლებას. ამ თვალსაზრისით, გერმანიამ გარემოს დაცვისთვის ევროპის მინისტრთა პირველ კონფერენციაზე (ვენა, 1973 წ.) შესთავაზა კონვენციის დამატებითი ოქმის მომზადება ჯანსაღი და დაბალანსებული გარემოს უფლების განმტკიცების მიზნით.

 

64.       იმავე წელს, ასამბლეამ მიიღო რეკომენდაცია 720 (1973), რომელიც რეკომენდაციას უწევდა ადამიანის უფლებებისა და მოვალეობების განსაზღვრის პრინციპების შემუშავებას გარემოსთან მიმართებით, ხოლო რამდენიმე წლის შემდეგ ასამბლეამ კვლავ რეკომენდაცია გაუწია მინისტრთა საბჭოს, შეედგინა კონვენციის პროექტი გარემოს დაცვის, მათ შორის, ჯანსაღი გარემოს უფლების შესახებ (რეკომენდაცია 1052 (1987)). გარდა ამისა, 1990 წელს ასამბლეამ მიიღო რეკომენდაცია 1130 (1990), რომელიც სთავაზობდა ევროპის ქარტიისა და გარემოს დაცვისა და მდგრადი განვითარების ევროპული კონვენციის ჩამოყალიბებას. შეთავაზებული ქარტიის 1-ელი მუხლი აცხადებს, რომ „ყველას აქვს გარემოს დაცვისა და საცხოვრებელი პირობების ძირითადი უფლება, რომლებიც ხელს უწყობს მის ჯანმრთელობას, კეთილდღეობას და ადამიანის პიროვნების სრულ განვითარებას“.[34]

 

65.       მოგვიანებით ასამბლეამ მიიღო რეკომენდაცია 1431 (1999) „ევროპის საბჭოს მომავალი ქმედება გარემოს დაცვის სფეროში“, რომელიც ადასტურებს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესწორების ან დამატებითი ოქმის საჭიროებას, რაც ეხება ადამიანის უფლებას ჯანსაღ და სიცოცხლისუნარიან გარემოზე. ეს უმნიშვნელოვანესი წინადადება განმეორდა მთელ რიგ შემდგომ დოკუმენტებში, როგორიცაა რეკომენდაცია 1885 (2009) „ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დამატებითი ოქმის პროექტის შემუშავება, ჯანსაღი გარემოს უფლებასთან დაკავშირებით“.

 

66.       გარემოს დაცვის საკითხები და მისი კავშირი ადამიანის უფლებებთან ასამბლეის მუდმივი ყურადღების საგანი იყო. შეიძლება მივუთითოთ სამ უკანასკნელ დოკუმენტზე:

 

1)          დოკ. 15349, 2021 წლის 23 აგვისტო, „უთანასწორობასთან ბრძოლა უსაფრთხო, ჯანსაღი და სუფთა გარემოს უფლებაში“.[35] ამ ანგარიშში, რომელსაც თან ახლავს რეზოლუცია, ასამბლეამ გამოავლინა უთანასწორობის კრიტიკული სფეროები უსაფრთხო, ჯანსაღი და სუფთა გარემოს ხელმისაწვდომობის კუთხით და გასცა რეკომენდაციები მათი შერბილებისთვის.

 

2)          დოკ. 15357, 2021 წლის 30 აგვისტო, „კვლევის პოლიტიკა და გარემოს დაცვა“.[36] თანდართულ რეზოლუციასა და რეკომენდაციაში ასამბლეამ მოუწოდა სახელმწიფოებს, გადახედონ თავიანთი კვლევისა და განვითარების პოლიტიკას, რათა პრიორიტეტები მიანიჭონ მწვანე ეკონომიკას, ენერგეტიკულ ტრანზიციას და წრიულ ეკონომიკას, რათა მიაღწიონ ნახშირბადის ნეიტრალიტეტის მიზანს 2050 წლისთვის.

 

3)          დოკ. 15367, 2021 წლის 13 სექტემბერი, „ჯანსაღი გარემოს უფლების დადგენა: ევროპის საბჭოს მოქმედებების გაძლიერების აუცილებლობა“.[37] ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი დოკუმენტი ჩვენი მიზნებისთვის. რეზოლუციასა და რეკომენდაციასთან ერთად, ასამბლეამ კიდევ ერთხელ მისცა თავისი რეკომენდაცია ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის, შეიმუშაოს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დამატებითი ოქმი, ისევე როგორც ევროპის სოციალური ქარტიის ოქმი უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღი და მდგრადი გარემოს უფლების შესახებ. გარდა ამისა, თავად რეკომენდაცია მოიცავდა დამატებითი ოქმის წინადადების ტექსტს. ეს დოკუმენტი შედგება პრეამბულისა და 12 მუხლისგან, რომლებიც მოიცავს გარემოს დაცვის ადამიანის უფლების სხვადასხვა ელემენტს.

 

67. ამ წინადადების შესაბამისად, გარემოს დაცვის უფლება ხასიათდებოდა იურიდიული ტერმინებით – „უფლება უსაფრთხო, სუფთა, ჯანსაღ და მდგრად გარემოზე“ – ხოლო ასეთი უფლების მფლობელები იქნებოდნენ ახლანდელი და მომავალი თაობები. ეს ძირითადი უფლება მოიცავს უფლებას „იცხოვრო არადეგრადირებულ, სიცოცხლისუნარიან და ღირსეულ გარემოში, რომელიც ხელს უწყობს [ახლანდელი და მომავალი თაობების] ჯანმრთელობას, განვითარებას და კეთილდღეობას“.

 

 

3. კლიმატის ცვლილება და ადამიანის უფლებები

 

3.1 შესავალი

 

68.    ბოლო დროს კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული საფრთხეებისა და გამოწვევების შესახებ ცნობიერება მკვეთრად გაიზარდა. კლიმატის ცვლილება სერიოზულ საფრთხეს უქმნის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, საკვებისა და ცხოვრების შესაბამისი სტანდარტის ძირითად უფლებებს საზოგადოებებში მთელ მსოფლიოში. საპასუხოდ, მიღებული იქნა პოლიტიკა, კანონები, რეგულაციები და გეგმები ადგილობრივ, სახელმწიფო და საერთაშორისო დონეზე.[38]

 

69.    საერთაშორისო საზოგადოება შეთანხმდა კლიმატის ცვლილების გამოწვევის გადაჭრის ძირითად ჩარჩოსა და წესებზე (გაეროს ჩარჩო კონვენცია კლიმატის ცვლილების შესახებ, 1992 წ.; კიოტოს ოქმი, 1997 წ.; პარიზის შეთანხმება, 2015 წ.). მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში ხელისუფლების ორგანოებმა მიიღეს კანონები, რეგულაციები და გეგმები კლიმატის ცვლილების შერბილების ან მის შედეგებთან ადაპტაციის მიზნით.

 

70.    ასეა ევროპის კონტინენტზეც. განსაკუთრებულ შემთხვევაში ევროკავშირის 27 წევრმა სახელმწიფომ აიღო ამბიციური ვალდებულებები კლიმატის ცვლილების შერბილებასთან დაკავშირებით (ნახშირბადის ნეიტრალიტეტი 2050 წლისთვის), ისევე როგორც სავალდებულო რეგულაციების, დირექტივებისა და სტრატეგიების სისტემატური ჯგუფი (ევროკავშირის კლიმატის კანონი, მწვანე გარიგება და ა.შ.). ევროკავშირის კლიმატის კანონი მიზნად ისახავს პარიზის შეთანხმების ფარგლებში სათბურის გაზების (GHG) ემისიების შემცირების მიზნების განხორციელებას.

 

71.    მიუხედავად კლიმატის ცვლილების გამოწვევებზე მრავალშრიანი პოლიტიკური და ნორმატიული პასუხისა, მზარდი შეგრძნებაა, რომ საჭიროა უფრო გადაუდებელი მოქმედება. შედეგად, მოქალაქეთა ჯგუფები, გაერთიანებები და ინდივიდები მობილიზებული არიან მრავალ ინსტიტუციურ გარემოში და იურისდიქციაში იმის ფონზე, რასაც ისინი აღიქვამენ როგორც მთავრობის პასიურობას ან შესაბამისი ქმედებების არარსებობას.

 

72.    ამ თვალსაზრისით, ახალი განზომილება ვითარდება გარემოსდაცვითი უფლებების უფრო ფართო სფეროში. რიგი ექსპერტებისა, იურისტებისა და პოლიტოლოგებისა სულ უფრო მეტად უჭერს მხარს მოქალაქეების, გაერთიანებებისა და ინტერესთა ჯგუფების სასარგებლოდ კონკრეტული „კლიმატის ცვლილების უფლებების“ აღიარებას. გარემოს დაცვის უფლებების განვითარება მოიცავს სამ ცალკეულ განზომილებას: (ა) პირველი, კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული კანონების, რეგულაციების, გეგმებისა და პროექტების მიღებასა და განხორციელებაში აქტიური მონაწილეობის უფლება (ანუ მონაწილეობა პოლიტიკის ჩამოყალიბებაში); ბ) სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების, გეგმებისა და რეგულაციების სასამართლოში გასაჩივრების უფლება (ან მათი უმოქმედობის); და (გ) კლიმატის ცვლილების უარყოფითი გავლენა სხვა ძირითად უფლებებზე, განსაკუთრებით, სიცოცხლის უფლებაზე.

3.2 კლიმატის ცვლილების კრიზისთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა განზომილების წარმოშობა

 

73.       ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში კლიმატის ცვლილებასა და ადამიანის უფლებებს შორის კავშირს სულ უფრო ხშირად აღიარებენ საერთაშორისო დონეზე. ინდივიდები, მოქალაქეთა ჯგუფები და არასამთავრობო ორგანიზაციები სასამართლოს მიმართავენ და მოითხოვენ სამართლებრივი და პოლიტიკური ზომების ან უფრო ამბიციური ზომების მიღებას. კლიმატის ცვლილების სასამართლო პროცესები იმართება როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო სასამართლოებში,[39],[40] იმდენად, რამდენადაც თითქმის შეუძლებელი ხდება მათთვის თვალყურის დევნება.[41]

 

74.       კლიმატის ცვლილების სასამართლო დავის ცნება შეიძლება მოიცავდეს სხვადასხვა ტიპის სცენარებს, მაგალითად, ინდივიდები უჩივიან მრავალეროვნულ კომპანიას კლიმატის ცვლილების საფუძვლით,42 მაგრამ ამ ანგარიშის მიზნებისთვის მხოლოდ ერთი ტიპია საინტერესო. ჩვენ ვგულისხმობთ საჯარო სამართლის დავას ინდივიდებსა და ეროვნულ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებს შორის. ამ დავებში ინდივიდები, მოქალაქეთა ჯგუფები ან არასამთავრობო ორგანიზაციები (ზოგადად, გარემოსდაცვითი ხასიათის) დავობენ ეროვნულ სასამართლოებში ეროვნული სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების წინააღმდეგ კლიმატის ცვლილების საკითხებზე.

 

75.       აქ პროცედურული სცენარები ძირითადად შეიძლება იყოს სამი სახის: (1) მოქალაქეები და არასამთავრობო ორგანიზაციები (სამოქალაქო ან გარემოსდაცვითი) დავობენ ხელისუფლების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების, პროექტების ან ინდივიდუალური ზომების წინააღმდეგ, აცხადებენ რა, რომ ისინი შეუთავსებელია კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლასთან;[42] (2) მოქალაქეები და არასამთავრობო ორგანიზაციები (სამოქალაქო ან გარემოსდაცვითი) დავობენ ცენტრალური ან ფედერალური კანონების, რეგულაციებისა თუ გეგმების წინააღმდეგ, აცხადებენ რა, რომ ისინი არასაკმარისია ან საკმარისად ამბიციური არაა კლიმატის ცვლილებასთან ეფექტურად საბრძოლველად; (3) მოქალაქეები და არასამთავრობო ორგანიზაციები სასამართლოში დავობენ, რათა მოითხოვონ, რომ მთავრობამ ან სხვა ცენტრალურმა ან ფედერალურმა დაწესებულებამ მიიღოს ინიციატივები კლიმატის ცვლილების სექტორში მარეგულირებელი ორგანოების პასიურობის, მოქმედების ნაკლებობის ან უმოქმედობის პირობებში. ევროპაში კლიმატის ცვლილების პირველი საქმეები ეროვნულ სასამართლოებში წარადგინეს ინდივიდებმა და ორგანიზაციებმა, რომლებიც ითხოვდნენ უფრო ეფექტურ ქმედებებს თავიანთი სახელმწიფოებისგან.

 

76.       ამ სამი ტიპიდან აქ მხოლოდ მეორე და მესამე იქნება განხილული, რადგან ჩვეულებრივ აქ არის მოხსენიებული ადამიანის უფლებები ან ძირითადი უფლებები. როგორც ამ „ახალი“ სასამართლო დავის ნაწილი, უფლებებზე დაფუძნებული მოთხოვნები იქცა შესაბამის სტრატეგიად. ამ სასამართლო პროცესებში მოსარჩელეები, როგორც წესი, მიუთითებენ ადამიანის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ჯანსაღ გარემოში ცხოვრებისა და ა.შ. უფლებებზე. ამ საჩივრებმა სასამართლოებს მიანიჭა მთავარი როლი კლიმატის ცვლილების შედეგებისგან ადამიანის უფლებების დაცვაში. თუმცა, მოსარჩელეები აწყდებიან უამრავ მნიშვნელოვან პროცედურულ და არსებით დაბრკოლებას: ბევრ იურისდიქციაში ისინი აწყდებიან locus standi პრობლემას, ხოლო სხვა შემთხვევებში მათ უნდა დაამტკიცონ კავშირი მთავრობის უმოქმედობასა და კლიმატის ცვლილების კონკრეტულ ზიანს შორის, რომ აღარაფერი ვთქვათ სასამართლო განხილვის შეზღუდულ ფარგლებზე ზოგიერთ შიდასახელმწიფოებრივ სასამართლო სისტემაში, როდესაც საქმე ეხება სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებზე კონტროლის დამყარებას.

 

77.       ბოლო წლებში ეროვნულმა სასამართლოებმა განიხილეს ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული კლიმატთან დაკავშირებული რამდენიმე საქმე. ქვემოთ მოცემულია ასეთი დავების ყველაზე მნიშვნელოვანი და ცნობილი მაგალითები.[43]

 

ნიდერლანდები: „ურგენდას“ საქმე

 

78.       ჰოლანდიის გარემოსდაცვითი ფონდისა და არასამთავრობო ორგანიზაცია „ურგენდას“ მიერ შეტანილი სარჩელი „კლიმატის“ შესახებ წარმატებული დავის ყველაზე ცნობილი საქმეა. „ურგენდამ“ მიიღო ეროვნული სასამართლოს დადებითი გადაწყვეტილება, ხოლო სახელმწიფო იძულებული გახდა, მიეღო უფრო ამბიციური ზომები სათბურის გაზების ემისიების შესამცირებლად, ვიდრე უკვე მიღებული იყო. იმ დროს ეს იყო წარმატებით დასრულებული ერთადერთი საქმე, რომელშიც ქვეყნის ხელისუფლების წინააღმდეგ იქნა საჩივარი შეტანილი, რომელიც ეჭვქვეშ აყენებდა მის ზოგად „კლიმატურ“ პოლიტიკას.

 

79.       ნიდერლანდებში ეროვნულმა პოლიტიკამ დაადგინა მიზნად 2020 წლისთვის სათბურის გაზების ემისიების 17%-ით შემცირება, ევროკავშირის მიერ გადაწყვეტილი შემცირების ძალისხმევის განაწილების ფარგლებში. თუმცა, ეს მიზანი მოსარჩელემ ძალიან დაბლად მიიჩნია. „ურგენდას“ მიერ 1000-ზე მეტი მოქალაქის ჰოლანდიის მთავრობის წინააღმდეგ შეტანილ სარჩელში ჰააგის რაიონულმა სასამართლომ დააკმაყოფილა სარჩელი და დაავალა სახელმწიფოს, მიეღო უფრო ამბიციური ზომები ნიდერლანდებში სათბურის გაზების ემისიების შესამცირებლად და, კერძოდ, „ნიდერლანდებში წარმოებული სათბურის გაზების (GHG) წლიური კოლექტიური ოდენობის შემცირება ან ისე შემცირება, რომ 2020 წლის ბოლოსთვის ეს რაოდენობა 25%-ით შემცირდეს 1990 წლის ემისიებთან შედარებით.“[44]

 

80.       თავის გადაწყვეტილებაში ჰოლანდიის სასამართლომ დაადგინა, რომ დაირღვა სახელმწიფოს ზრუნვის მოვალეობის სამართლებრივი პრინციპი (ჰოლანდიის სამოქალაქო კოდექსში გათვალისწინებული ზრუნვის მოვალეობა), და, რომ ასევე დაირღვა უკანონო ქმედებებზე პასუხისმგებლობის შთამაგონებელი პრინციპები და ჰოლანდიის კონსტიტუციის 21-ე მუხლი.

 

81.       ჰააგის რაიონული სასამართლოს გადაწყვეტილებამ ერთგვარი სამართლებრივი „მიწისძვრა“ გამოიწვია და მეცნიერთა დიდი ყურადღება მიიპყრო.[45] ჰოლანდიის მთავრობამ მიმართა ჰააგის სააპელაციო სასამართლოს, მაგრამ საჩივარი არ დააკმაყოფილა ამ ზემდგომმა სასამართლომ 2018 წლის ოქტომბერში, დაასკვნა რა, რომ 2020 წლისთვის სათბურის გაზების ემისიების მინიმუმ 25%-ით არშემცირებით ჰოლანდიის მთავრობა უკანონოდ მოქმედებდა და არღვევდა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 და მე-8 მუხლებით გათვალისწინებულ ზრუნვის მოვალეობას. ბოლოს, ეს გადაწყვეტილება ასევე გაასაჩივრა ჰოლანდიის მთავრობამ უზენაეს სასამართლოში, მაგრამ ამ სასამართლომ ასევე არ დააკმაყოფილა სარჩელი 2019 წლის დეკემბერში კონვენციის მე-2 და მე-8 მუხლების საფუძველზე. შესაბამისად, „ურგენდას“ საქმის გადაწყვეტილება საბოლოო გახდა და ნიდერლანდების მთავრობამ აიღო ვალდებულება, გადაედგა ნაბიჯები მის აღსასრულებლად.

 

ბელგია: საქმე VZW Klimaatzaak v. Kingdom of Belgium, et al. (2021 წ.)

 

82.       ეს საქმე ბრიუსელის პირველი ინსტანციის სასამართლოში 2015 წელს შეიტანა ელექტრონულმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ „კლიმაატზაკმა“ და დაახლოებით 58 000 ადამიანმა ბელგიის ფედერალური და ფედერალიზებული სუბიექტების (ცენტრალური მთავრობა და რეგიონები) წინააღმდეგ. მოსარჩელეები, ეყრდნობოდნენ რა ბელგიის სამოქალაქო კოდექსის 1382-ე მუხლს (ზიანით გამოწვეული ზარალის ანაზღაურების ვალდებულება), ამტკიცებდნენ, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება არასწორად მოიქცა კლიმატის ცვლილების პოლიტიკაში.

 

83.       ბრიუსელის პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილებამ (გამოქვეყნდა 2021 წლის 19 ივნისს) საბოლოოდ დაადგინა, რომ მოპასუხე ხელისუფლების ორგანოები მართლაც ატარებდნენ არაეფექტურ პოლიტიკას და ვერ აღწევდნენ მოსალოდნელ კლიმატის მიზნებს. გარდა ამისა, ბელგიის ხელისუფლების ორგანოების ეს მანკიერი საქციელი ევროკომისიამ უკვე არაერთხელ დაგმო. სასამართლომ დაადგინა, რომ მოპასუხე ხელისუფლების ორგანოებმა დაარღვიეს კონსტიტუციური ვალდებულებები და ადამიანის უფლებები, რადგან მეტი არ გააკეთეს კლიმატის ცვლილების შესარბილებლად და არ მოქმედებდნენ წინდახედულებითა და გულმოდგინებით, რაც მოსალოდნელი იყო „კარგი მამისგან“ (bonus pater), როგორც ამას მოითხოვს ბელგიის სამოქალაქო კოდექსი. ამ „დანაშაულის“ შედეგად, სახელმწიფო ხელისუფლებამ დაარღვია სიცოცხლის უფლება, პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება და მოსარჩელეთა სახლის პატივისცემის უფლება, რაც გათვალისწინებულია კონვენციის მე-2 და მე-8 მუხლებით. ამ საკითხთან დაკავშირებით ბელგიის სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება „ურგენდას“ საქმეზე. თუმცა, მან დაადგინა, რომ ადგილი არ ჰქონია ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-6 და 24-ე მუხლების დარღვევას.

 

84.       მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლომ დაასკვნა, რომ არსებობდა „არასწორი ქცევა“, მან უარი თქვა მიუთითოს მთავრობას შემდგომი ქმედებების შესახებ (მოსარჩელეების მიერ მოთხოვნილი სასამართლო აკრძალვა). ბელგიის კანონმდებლობით, ეს სცილდება უბრალო სამოქალაქო სასამართლოს იურისდიქციის უფლებამოსილებებს (ხელისუფლებათა გამიჯვნის პრინციპის შესაბამისად). მიღებული შედეგების გათვალისწინებით, ეს სარჩელი შეიძლება ჩაითვალოს „მორალურ“ გამარჯვებად, მაგრამ მნიშვნელოვან თუ პრაქტიკულ შედეგებს მოკლებული, ყოველ შემთხვევაში, იურიდიული თვალსაზრისით. პოლიტიკური თვალსაზრისით, გადაწყვეტილება მკაცრად განსჯის შესაბამის სახელმწიფო სტრუქტურებს.

 

საფრანგეთი: წინა წელს კლიმატთან დაკავშირებულ ორ საქმეზე იქნა გამოტანილი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება

 

(A) საქმე Notre affaire à tous et autres v. l’Etat français, პარიზის ადმინისტრაციული სასამართლოს 2021 წლის 3 თებერვლის გადაწყვეტილება (საქმეები N 1904967, 1904968, 1904972, 1904976/4-1)

 

85.       ეს სარჩელი ადმინისტრაციულ იურისდიქციაში შეიტანა ოთხმა სხვადასხვა, მათ შორის, ამ საქმეში მოხსენიებულმა გარემოსდაცვითმა გაერთიანებამ. ეს ქმედება მოჰყვა იმავე გაერთიანებების მიერ წამოწყებულ Affaire du siècle პეტიციას (საუკუნის საქმე), რომელმაც 2019 წელს საფრანგეთში 2 მილიონზე მეტი ხელმოწერა შეაგროვა. ინიციატივის ავტორებს მიაჩნდათ, რომ საფრანგეთი კლიმატის ცვლილების საკითხებზე შესაბამისად არ მოქმედებდა. მოსარჩელეებმა სთხოვეს მოსამართლეს, ეღიარებინა სახელმწიფოს უმოქმედობა და დაევალებინა საფრანგეთის მთავრობისთვის ყველა ზომის მიღება სათბურის გაზების ემისიების შესამცირებლად, რაც აუცილებელია გლობალური დათბობის 1,5°C-ზე დაბლა შესანარჩუნებლად. მათ ასევე მოითხოვეს კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლის ზოგადი ვალდებულების აღიარება და მდგრადი კლიმატის სისტემაში ცხოვრების უფლების აღიარება. საჩივარი ძირითადად ეფუძნებოდა საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის 1246-ე, 1247-ე და 1248-ე მუხლებს (ეკოლოგიურ ზიანთან დაკავშირებით).

 

86.       პარიზის ადმინისტრაციულმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში მოიხსენია კლიმატის ცვლილების მთავრობათაშორისი პანელის (IPCC) ანგარიშები, ჩარჩო კონვენცია გაეროს კლიმატის ცვლილების შესახებ, პარიზის შეთანხმება, ასევე ევროკავშირის დირექტივები და რეგულაციები. პირველად საფრანგეთის ისტორიაში სასამართლომ აღიარა ეკოლოგიური ზიანი, რომელიც გამოწვეულია სახელმწიფოს მიერ კლიმატის შეთანხმებული ვალდებულებების შეუსრულებლობით და დაადგინა, რომ საფრანგეთი პასუხისმგებელია სათბურის გაზების შემცირების მიზნების სრულად შეუსრულებლობაზე (carence fautive). სასამართლომ დაასკვნა, რომ სახელმწიფომ ვერ შეასრულა საკუთარი ვალდებულებები სათბურის გაზების ემისიების შესამცირებლად 2015-დან 2018 წლამდე პერიოდში და დაეკისრა პასუხისმგებლობა „ეკოლოგიური ზიანისთვის“. გარდა ამისა, ოთხი მომჩივნის მორალური ზიანიც იქნა აღიარებული და საფრანგეთს მიეკუთვნა სიმბოლური ევროს გადახდა ოთხი არასამთავრობო ორგანიზაციისთვის „მორალური ზიანისთვის“.

 

87.       თუმცა, სასამართლომ უარი თქვა სახელმწიფოზე უფრო ამბიციური მიზნების ვალდებულების დაკისრებაზე, რადგან მიიჩნია, რომ საფრანგეთის მიზანი უკვე უფრო ამბიციური იყო, ვიდრე ამ ქვეყნისთვის ევროკავშირის მიერ დასახული მიზნები. ამ გადაწყვეტილების შედეგად, 2021 წლის აპრილში კომპეტენტურმა სამინისტრომ გამოაქვეყნა კლიმატის სამოქმედო გეგმა ნახშირბადის დაბალი შემცველობის შესახებ ეროვნული სტრატეგიის განხორციელების გასაძლიერებლად. კლიმატისა და მდგრადობის შესახებ ახალი კანონის შემდგომი სამართლებრივი ინიციატივები წარედგინა საფრანგეთის პარლამენტს.

 

(B) საქმე Commune de Grande Synthe et Damien Carême (maire) contre l’Etat, სახელმწიფო საბჭოს 2020 წლის 19 ნოემბრისა და 2021 წლის 1 ივლისის გადაწყვეტილებები (საქმე N 427301).

 

88.       საფრანგეთის გრანდ-სენტის მუნიციპალიტეტმა (დუნკერკის მახლობლად) და მისმა მერმა (ბატონი კარემი) რესპუბლიკის წინააღმდეგ შეიტანა სარჩელი სახელმწიფო საბჭოში, საფრანგეთის მთავრობის მიერ უარის თქმის შესახებ, მიეღო მათი მოთხოვნა დამატებითი ზომების გატარების შესახებ, რომ საფრანგეთი შესაბამისობაში ყოფილიყო პარიზის შეთანხმების მიზნებთან. სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია ამ სანაპირო მუნიციპალიტეტის ქმედებები, რომლებსაც ჰქონდა locus standi, რადგან ის განსაკუთრებით მგრძნობიარეა კლიმატის ცვლილების შედეგების მიმართ.

 

89.       თავისი მეორე და საბოლოო გადაწყვეტილებით, სახელმწიფო საბჭომ საფრანგეთის სახელმწიფოს მოსთხოვა, მიიღოს „ყველა სასარგებლო ზომა“ 2022 წლის 31 მარტამდე, რათა შეესაბამებოდეს საფრანგეთის ენერგეტიკული კოდექსით დადგენილ შემცირების ტრაექტორიას (სათბური გაზების ემისიების 40% შემცირება 1990-2030 წლებში). გადაწყვეტილება მიღებული იქნა საფრანგეთის კანონმდებლობის (ენერგეტიკული კოდექსი) და ევროკავშირის კანონმდებლობის საფუძველზე, წაკითხული პარიზის შეთანხმების შესაბამისად.

 

90.       თუმცა, ადმინისტრაციულმა სასამართლომ არ დააკონკრეტა ის კრიტერიუმები, რომლითაც უნდა განისაზღვროს ის „სასარგებლო ზომები“, რომლებიც უნდა გატარებულიყო სამართლებრივ ტრაექტორიასთან შესაბამისობისთვის. როგორც ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, უფლებამოსილების დანაწილების პრინციპით შებოჭილი ადმინისტრაციული სასამართლო ვერ განსაზღვრავს სახელმწიფოს მიერ განსახორციელებელი ზომების შინაარსს.

 

გერმანია: საქმე Neubauer et al (2021)

 

91.       2020 წელს ადამიანთა სხვადასხვა ოთხმა ჯგუფმა, რომლებიც ცალ-ცალკე მოქმედებდნენ, სარჩელი შეიტანა გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოში. ისინი დაუპირისპირდნენ კლიმატის დაცვის ფედერალურ კანონს, რომელიც ადგენდა ეროვნულ მიზანს 2030 წლისთვის სათბურის გაზების ემისიების 55%-ით შესამცირებლად, იღებდა რა მითითებად 1990 წლის დონეებს. მომჩივნების თანახმად, ეს მაჩვენებელი არა მხოლოდ არასაკმარისი იყო, არამედ კანონი არ ადგენდა ემისიების შემცირების მიზნებს შემდგომი პერიოდისთვის. უფრო მეტიც, მოსარჩელეები ამტკიცებდნენ, რომ გერმანიამ 2030 წლისთვის სათბურის გაზების ემისიები 70%-ით უნდა შეამციროს.

 

92.       მოსარჩელეები ასევე ამტკიცებდნენ, რომ კანონი, სათბურის გაზების ემისიების არასაკმარისი შემცირების მოთხოვნით, არღვევდა გერმანიის კონსტიტუციით დაცულ ადამიანის უფლებებს. კერძოდ, მათ მიიჩნიეს, რომ დაირღვა ადამიანის შემდეგი უფლებები: გერმანიის კონსტიტუციის 1(1)-ელი მუხლით გათვალისწინებული, მომავლის ძირითადი უფლება, რომელიც შეესაბამება ადამიანის ღირსებას, მე-2.2 მუხლით გათვალისწინებული სიცოცხლისა და ფიზიკური ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლება – და ორივე ერთად 20a-ე მუხლთან ერთობლიობაში, რომელიც მიზნად ისახავს სიცოცხლის ბუნებრივი საფუძვლების დაცვას (მომავალი თაობების დასაცავად).

 

93.       2021 წლის 24 მარტს გამოქვეყნებული ბრძანებით საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ საჩივრებზე ერთობლივი გადაწყვეტილება მიიღო. სასამართლომ დაადგინა, რომ კლიმატის დაცვის კანონის დებულებები, რომლებიც არეგულირებს კლიმატის ეროვნულ მიზნებს და 2030 წლამდე დაშვებულ წლიურ ემისიებს, არ შეესაბამება ძირითად უფლებებს, რადგან ისინი არ ითვალისწინებს მომდევნო შემცირებას 2031 წლის შემდეგ. ამ მიზეზით, სასამართლომ დაადგინა, რომ მთავრობის მიერ ემისიების შემცირების პროგრამა არღვევს გერმანელი ხალხის სიცოცხლისა და ღირსების კონსტიტუციურ უფლებებს; მან ასევე დაადგინა, რომ სახელმწიფომ ვერ შეასრულა თავისი პასუხისმგებლობა მომავალი თაობების წინაშე, მოქმედებდა რა ზედმეტად ნელა ემისიების შესამცირებლად.

 

94.       სხვა არგუმენტებთან ერთად, სასამართლომ სადავო კანონი არაკონსტიტუციურად გამოაცხადა ახალგაზრდებისა და მომავალი თაობების უფლებებთან შესაბამისი მკაფიო შემცირების გზის არარსებობის გამო. გარდა ამისა, სასამართლომ დაადგინა, რომ კლიმატის ცვლილება არღვევს არა მხოლოდ ჯანმრთელობის უფლებას, არამედ სოციალურ, ეკონომიკურ და კულტურულ თავისუფლებებს, და რომ, კლიმატის ცვლილების მოსალოდნელი მასშტაბების გამო, მომჩივნები სასტიკად შეიზღუდებიან თავისუფლები უფლების განხორციელებაში.

 

95.       ბელგიური საქმისგან განსხვავებით, ამ საქმისწარმოებაში სასამართლომ უბრძანა გერმანიის მთავრობას, გადახედოს ემისიების შემცირების პოლიტიკას. მთავრობა დათანხმდა, იმუშაოს კლიმატის ნეიტრალიტეტის შემდგომი მიზნების დასახვაზე, 2045 წლისთვის მათი მიღწევის მიზნით.

 

96.       ეს დავა არის წარმატებული სასამართლო პროცესის კიდევ ერთი მაგალითი, რომლის დროსაც ქვეყნის უმაღლესმა სასამართლომ კანონმდებლობა არაკონსტიტუციურად მიიჩნია, რადგან მისი კლიმატის ცვლილების მიზნები იმდენად დაბალი იყო, რომ ისინი ხელს უშლიდა ქვეყნის კონსტიტუციით დაცული ძირითადი უფლებებით სარგებლობას – არა მხოლოდ რეალური მოსარჩელეების უფლებებით, არამედ მომავალი თაობების უფლებებით.

 

3.3 შესაბამისი პრეცედენტული სამართალი ევროკავშირის დონეზე

 

97.       ამჟამად კლიმატის ცვლილების სასამართლო დავა ამოწმებს ევროკავშირის კლიმატის კანონებს ევროკავშირის ძირითადი უფლებების ქარტიასთან მიმართებით. სხვადასხვა ჯგუფმა და ინდივიდმა შეიტანა სარჩელი ევროკავშირის სასამართლოებში, რათა გაეპროტესტებინათ ევროკავშირის წესები, რომლებსაც ისინი არათანმიმდევრულად ან არაადეკვატურად მიიჩნევენ კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლაში. ამრიგად, საქმეში Sabo and Others v. Parliament and Council ევროკავშირის რამდენიმე ქვეყანაში და ამერიკის შეერთებულ შტატებში დაფუძნებულმა პირებმა და გარემოსდაცვითმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა საჩივარი შეიტანეს ევროკავშირის კანონშემოქმედებითი ინსტიტუტების წინააღმდეგ და მოითხოვდნენ განახლებადი წყაროებიდან ენერგიის გამოყენების ხელშეწყობის შესახებ დირექტივის 2018/2001 ნაწილობრივ გაუქმებას, იმდენად, რამდენადაც ის უშვებდა, რომ ტყის ბიომასიდან მიღებული ენერგია მიჩნეულიყო განახლებადი ენერგიის წყაროდ. საჩივარი დაუშვებლად ცნო ევროკავშირის საერთო სასამართლომ მოსარჩელეების locus standi არარსებობის გამო, ევროკავშირის ფუნქციონირების შესახებ ხელშეკრულების (TFEU) 263-ე მუხლისა და ევროპის იუსტიციის სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის შესაბამისად, რომელიც განმარტავს მას.[46]

 

98.       შემდგომში, საქმეში Carvalho and Others v. Parliament and Council 37 ადამიანი ითხოვდა ევროკავშირის ზოგიერთი დირექტივის, გადაწყვეტილების და რეგულაციის ნაწილობრივ გაუქმებას, რომლებიც ქმნის საკანონმდებლო პაკეტს კლიმატის ცვლილების შესახებ. არსებითად, ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ეს პაკეტი უკანონო იყო, რადგან ის ვერ უზრუნველყოფდა ევროკავშირის სათბურის გაზების ემისიების საკმარის შემცირებას კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად; კონკრეტულად, ისინი ამტკიცებდნენ, რომ სადავო კანონმდებლობით დასახული მიზანი, კერძოდ, ემისიების 40%-ით შემცირება 2030 წლისთვის (1990 წლის დონესთან შედარებით), აშკარად არაადეკვატური იყო და ამიტომ ის უნდა გაუქმდეს და გაიზარდოს 50%-60%-მდე იმავე თარიღისთვის.

 

99.       როგორც Sabo-ს საქმეში, საერთო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა სარჩელი, როგორც დაუშვებელი და დაადგინა, რომ მომჩივნები არ აკმაყოფილებდნენ 263-ე მუხლის მე-4 პუნქტით დადგენილ რომელიმე locus standi კრიტერიუმს.[47] ამ ორმა საქმისწარმოებამ აჩვენა, რომ კლიმატის დავები, როგორც აქაა აღწერილი, აწყდება ძალიან სერიოზულ პროცედურულ დაბრკოლებებს არა მხოლოდ წარმატების მიღწევაში, არამედ ევროკავშირის სასამართლოების მიერ განხილვაში.

 

3.4 ადამიანის უფლებებისა და კლიმატის ცვლილებების შერბილება ევროპის საბჭოში

 

100.     მოსალოდნელია, რომ ადრე თუ გვიან ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლომდე მივა კლიმატის შესახებ დავები. ეს იმიტომ, რომ ამ სასამართლო დავების უმეტესობა გულისხმობს ადამიანის უფლებების დარღვევის საჩივრებს, ხოლო კონვენცია არის ყველაზე მნიშვნელოვანი საერთაშორისო კონვენცია ადამიანის უფლებების დასაცავად, სულ მცირე, ევროპის კონტინენტზე. კონვენციის კონტექსტში გავრცელებული საჩივარია, რომ კონვენციის ერთი წევრი სახელმწიფოს არაადეკვატური კლიმატის პოლიტიკა არღვევს მოსარჩელის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლებებს კონვენციის მე-2 და მე-8 მუხლების შესაბამისად. ყველაზე დიდი განსხვავება ამ ტიპისა და ევროკავშირის სასამართლოებში დაწყებულ დავებს შორის არის ის, რომ ამ უკანასკნელ შემთხვევაში საჩივრები უშუალოდ ამ სასამართლოებშია შეტანილი, ხოლო კონვენციის შემთხვევაში მოსარჩელემ, პირველ რიგში, უნდა ამოწუროს მის ქვეყანაში არსებული ყველა შესაძლო სამართლებრივი დაცვის საშუალება.

 

101.     კონვენციის დონეზე წარმატების მისაღწევად, მომჩივანმა დეტალურად უნდა აღწეროს ის გავლენა, რომელიც კლიმატის ცვლილებას მოჰყვება მის სიცოცხლის უფლებაზე და პირადი და ოჯახური ცხოვრებისა და სახლის პატივისცემის უფლებაზე. გარდა ამისა, მომჩივნის მიზანია, ხაზი გაუსვას სახელმწიფოს დადებით ვალდებულებას, რომელიც გამომდინარეობს ამ უფლებებიდან, საერთაშორისო გარემოსდაცვითი სამართლის სხვადასხვა პრინციპების გათვალისწინებით. მომჩივანი ჩვეულებრივ ამტკიცებს, რომ სახელმწიფომ უნდა მიიღოს კლიმატის ეფექტური (ან უფრო ეფექტური) ზომები სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლებების დასაცავად. გარდა ამისა, მომჩივანმა შეიძლება იჩივლოს, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა არ დააკმაყოფილეს მისი სარჩელი თვითნებური საფუძვლით, რაც წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას მე-6 მუხლის შესაბამისად.[48]

 

102.     სასამართლო დავის ამ სცენარმა შესაძლებელი გახადა კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული ადამიანის უფლებათა ზოგიერთი საჩივრის განხილვა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს ფორუმზე. ქვემოთ მოკლედაა მოცემული ორი საქმე (ორივე განხილვის მოლოდინშია). ეს საქმეები პირველი ამ ტიპის საქმეებია სასამართლოს წინაშე. ისინი მოკლედ არის წარმოდგენილი ქვემოთ:

 

           

a.      საქმე Duarte Agostinho and Others v. Portugal and 33 other States (საჩივარი N 39371/20)

 

103.     2020 წლის 2 სექტემბერს პორტუგალიის ექვსმა ახალგაზრდა მოქალაქემ შეიტანა სარჩელი ევროკავშირის ყველა წევრ სახელმწიფოს პლუს გაერთიანებული სამეფოს, ნორვეგიის, შვეიცარიის, თურქეთისა და რუსეთის წინააღმდეგ (ყველა მათგანი ევროპის საბჭოს წევრი და კონვენციის მხარეა). ისინი ამტკიცებენ, რომ მოპასუხე სახელმწიფოები უფრო ამბიციური და მკაცრი კანონებისა და გეგმების არმიღებით არღვევენ მათ სიცოცხლისა და პირადი ცხოვრების საიდუმლოების უფლებებს, ისევე როგორც უფლებას, არ დაექვემდებარონ დისკრიმინაციას.

104.     კონკრეტულად, მომჩივნები ამტკიცებდნენ, რომ სახელმწიფოები არ ასრულებდნენ თავიანთ დადებით ვალდებულებებს კონვენციის მე-2 (სიცოცხლის უფლება) და მე-8 (პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობის უფლება) მუხლების შესაბამისად, წაკითხული 2015 წლის პარიზის შეთანხმებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესაბამისად. ისინი ასევე აცხადებენ, რომ დაირღვა მე-14 მუხლი (დისკრიმინაციის აკრძალვა) მე-2 ან/და მე-8 მუხლებთან ერთობლიობაში, ამტკიცებენ რა, რომ, როგორც ახალგაზრდები, ისინი კლიმატის ცვლილების ყველაზე მძიმე შედეგებს (მათ შორის ტყის ხანძრების ზრდას) განიცდიან, რაც სერიოზულად აისახება მათ საცხოვრებელ პირობებსა და ჯანმრთელობაზე. ანუ გლობალური დათბობა განსაკუთრებით ძლიერ გავლენას ახდენს მათ თაობაზე.

105.     აქედან გამომდინარე, სასამართლოს უნდა გადაეწყვიტა, დაარღვიეს თუ არა მოპასუხე სახელმწიფოებმა კონვენციის მე-2, მე-8 და მე-14 მუხლები კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად საკმარისი ზომების არმიღებით. საქმე ჯერ კიდევ განხილვის პროცესშია, მაგრამ სასამართლომ დასაშვებად გამოაცხადა და 2021 წლის 5 მაისს ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა კომისარმა წარადგინა თავისი მესამე მხარის განცხადება.[49] საბოლოო გადაწყვეტილება 2022 წელს არის მოსალოდნელი.

 

b.   საქმე The Union of Swiss Senior Women for Climate Protection v. Switzerland

 

106.     მოცემულ საქმეში 75 წელს გადაცილებული შვეიცარიელი ქალების ჯგუფი, რომლებმაც შექმნეს ასოციაცია (Verein KlimaSeniorinnen Schweiz) ამტკიცებს, რომ მათი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლებები ირღვევა შვეიცარიის მთავრობის მიერ კლიმატის ცვლილების სფეროში ქმედებების არარსებობის გამო. ქალებმა თავიანთი მოთხოვნით პირველად 2016 წელს მიმართეს სხვადასხვა ფედერალურ სამთავრობო უწყებას. ამით მათ ორი ძირითადი მოთხოვნა წამოაყენეს.

 

107.     ერთი მხრივ, იმის მტკიცებით, რომ შვეიცარიის ფედერალური ხელისუფლების ორგანოები ვერ ახერხებს კლიმატის დაცვას, მათ მოითხოვეს უფრო ამბიციური გეგმები და კანონმდებლობა. მათ სთხოვეს ხელისუფლების ორგანოებს, მიეღოთ ყველა საჭირო ზომა 2030 წლისთვის, რათა უზრუნველყონ, რომ შვეიცარიამ წვლილი შეიტანოს პარიზის შეთანხმების მიზნის მიღწევაში გლობალური დათბობის 2°C-მდე შემცირების მიზნით. მომჩივნებმა აღწერეს კიდეც კონკრეტული ზომები, რომლებსაც ისინი მოითხოვდნენ. მაგალითად, ისინი მოითხოვდნენ ეროვნული მიზნის დასახვას – 2020 წლისთვის სათბურის გაზების ემისიების მინიმუმ 25%-ით შემცირება.

 

108.     მეორე მოთხოვნა მათ ადამიანის უფლებებს ეხებოდა. ქალებმა აღნიშნეს, რომ კლიმატის ცვლილება გამოიწვევს ზაფხულის ტემპერატურისა და ნალექის მნიშვნელოვან ცვლილებას, ასევე უფრო ხშირ, ინტენსიურ და გახანგრძლივებულ სიცხეს. ისინი ასევე აცხადებდნენ, რომ ისინი არიან მოსახლეობის ჯგუფი, რომელიც განსაკუთრებით დაზარალებულია გლობალური დათბობის შედეგებით (და განსაკუთრებით დაუცველი მათ მიმართ). ამ გარემოებებში, მათი მტკიცებით, შვეიცარიის კონსტიტუციის მე-10(1) მუხლში და კონვენციის მე-2 და მე-8 მუხლებში აღწერილი სიცოცხლის უფლება წარმოშობს სახელმწიფოს ვალდებულებას, დაიცვას 75 წელზე მეტი ასაკის ქალები. ისინი ასევე აცხადებდნენ, რომ ადგილი ჰქონდა კონვენციის მე-6(1) და მე-13 მუხლების დარღვევას.

 

109.     მათი განცხადება ფედერალურმა ხელისუფლებამ უარყო, რის შემდეგაც, 2017 წელს ქალებმა საჩივარი შეიტანეს შვეიცარიის ეროვნულ სასამართლოებში. პირველ ინსტანციაში შვეიცარიის ფედერალურმა ადმინისტრაციულმა სასამართლომ არ დააკმაყოფილა მათი სარჩელი იმ მოტივით, რომ მხოლოდ 75 წელს გადაცილებული ქალები არ არიან ადამიანები, რომლებიც განიცდიან კლიმატის ცვლილების შედეგებს. შესაბამისად, მან დაადგინა, რომ მათ ვერ აჩვენეს, თუ როგორ დაზარალდა მათი უფლებები საკმარისი ინტენსივობით და რა ზიანი მიადგა მათ, გარდა იმისა, რაც განიცადა მთლიანად მოსახლეობამ. ამის შემდეგ მოსარჩელეებმა მიმართეს ფედერალურ უზენაეს სასამართლოს, მაგრამ უარი მიიღეს (2020 წლის 5 მაისის გადაწყვეტილება 1C_37/2019).

 

110.     ამ თანმიმდევრული უარის შემდეგ ქალებმა საჩივარი შეიტანეს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში. სასამართლომ საჩივარი დასაშვებად გამოაცხადა, მაგრამ საქმე ჯერ კიდევ განხილვის პროცესშია, თუმცა მესამე პირებმა უკვე შეიტანეს განცხადება მომხსენებლებად.

 

              

3.5      კლიმატის ცვლილების უფლებები და ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა

 

111.     საპარლამენტო ასამბლეამ ასევე დიდი ყურადღება დაუთმო ადამიანის უფლებათა სფეროში კლიმატის ცვლილების პრობლემით გამოწვეულ სხვადასხვა ასპექტს. ამ მხრივ მხოლოდ მის უკანასკნელ მიდგომებს შევეხებით.

 

112.     ამდენად, თავის 2021 წლის 10 სექტემბრის ანგარიშის დოკუმენტში 15362 იურიდიულ საკითხთა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა განიხილა სისხლის სამართლის და სამოქალაქო პასუხისმგებლობის საკითხი.[50]

 

113.     კიდევ ერთი საინტერესო ანგარიში, რომელიც აქ უნდა აღინიშნოს, არის ანგარიშის დოკუმენტი 15351, რომელშიც ასამბლეამ გააანალიზა მონაწილეობითი დემოკრატიის როლი კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლის კონტექსტში.[51] ამ ანგარიშში, რომელსაც თან ერთვის რეზოლუცია და რეკომენდაცია, ასამბლეამ ყურადღება გაამახვილა კავშირზე კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლასა და მონაწილეობით და სათათბირო პროცესებსა და კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლას შორის.

 

114.     2021 წელს ასამბლეის მიერ განხორციელებული კლიმატის ცვლილების საკითხის საბოლოო მიდგომა არის ანგარიშის დოკუმენტი 15353, რომელშიც ასამბლეამ განიხილა კლიმატის ცვლილების კრიტიკული ასპექტი: ურთიერთობა კლიმატის კრიზისსა და კანონის უზენაესობას შორის.[52] ამ დოკუმენტში ასამბლეამ რეკომენდაცია მისცა მინისტრთა კომიტეტს, რომ მდგრადი განვითარების მიზნები და კლიმატის კრიზისთან ბრძოლა შეიტანოს ევროპის საბჭოს ყველა საქმიანობასა და ოპერაციაში, მათ შორის, სტრატეგიებისა და სამოქმედო გეგმების მომზადებაში.

 

 

4. ადამიანის უფლების ადგილობრივი გარემოს დაცვის განზომილებები, მათ შორის, კლიმატთან

დაკავშირებული საკითხები

 

4.1 ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების როლი გარემოს დაცვასა და კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში

 

115.     ადგილობრივი და სხვა სუბნაციონალური ხელისუფლების ორგანოები გადამწყვეტ როლს თამაშობენ გარემოს დაცვასა და კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში. მსოფლიოს მოსახლეობის ნახევარზე მეტი ცხოვრობს ქალაქებში, ხოლო გარემოსდაცვით პრობლემებს, რომლებსაც ადამიანების უმეტესობა აწყდება, როგორიცაა ჰაერის დაბინძურება, საცობები, საყოფაცხოვრებო ნარჩენები და ზედმეტი ხმაური, აქვს გამორჩეული საქალაქო განზომილება. ბუნების დაცვასა და ველური ტერიტორიების შენარჩუნებას რომ თავი დავანებოთ, გარემოსდაცვითი პრობლემების უმეტესობას აშკარა კავშირი აქვს საქალაქო დასახლებებთან.

 

116.     იმის გათვალისწინებით, რომ ჩვენი თანამედროვე ინდუსტრიული საზოგადოებები ძირითადად დაფუძნებულია საქალაქო ცენტრებში, ხოლო რეფერენტული საცხოვრებელი სივრცე , შესაბამისად, არის საქალაქო, განსხვავებით შემცირებადი სასოფლო ბუნებრივი სივრცისგან, საქალაქო სივრცის ფარგლებში უნდა განვითარდეს აკადემიური მოსაზრებები და პოლიტიკური შეშფოთება „შესაბამისი“ გარემოს „უფლების“ არსებობისა და შინაარსის შესახებ. ამიტომ, ადამიანების უმეტესობისთვის „შესაბამისი“ გარემოს უფლება, არსობრივად, შესაბამისი „საქალაქო“ გარემოს უფლებაა; ანუ ქალაქში გარემოს ხარისხის შესაბამისი ცხოვრების უფლება.

 

117.     ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება მრავალი მაგალითის მოყვანა: ატმოსფერული დაბინძურება განსაკუთრებით ძლიერია ქალაქებში, ვიდრე სოფლად, ფაქტორების გამო, რომლებიც წარმოიქმნება ან მდებარეობს ქალაქში: მანქანების მიმოქცევა და სატრანსპორტო გადატვირთულობა, სამრეწველო დაწესებულებები, წიაღისეული საწვავის გათბობის სისტემები და ა.შ. სწორედ ქალაქებში წარმოიქმნება ყველაზე მეტი ნარჩენი, ხოლო მისი განთავსება და გადამუშავება სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს ადგილობრივი ადმინისტრაციებისთვის. ქალაქებს ასევე სჭირდება დიდი რაოდენობით სუფთა სასმელი წყალი, ხოლო ამავდროულად საქალაქო ჩამდინარე წყლები წყლის დაბინძურების ერთ-ერთი მთავარი წყაროა. ბევრი ასეთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება.

 

118.     ცნობილი სლოგანი „იფიქრე გლობალურად, იმოქმედე ლოკალურად“ სრულ მნიშვნელობას იძენს გარემოს დაცვის ამ კონკრეტულ სფეროში. „დიდი“ მარეგულირებელი პოლიტიკა და გადაწყვეტილებები უნდა იქნეს მიღებული საერთაშორისო დონეზე (მაგ., კონვენციები საშიში ნარჩენების ტრანსპორტირების, ოზონის შრის დაქვეითების, გლობალური კლიმატის ცვლილების, შორ მანძილზე ტრანსსასაზღვრო ატმოსფერული დაბინძურების შესახებ), თუმცა ზომები მიღებული უნდა იქნეს ეროვნულ, რეგიონულ დონეზე და განსაკუთრებით ადგილობრივ დონეზე.

 

119.     როგორც მოქალაქეებთან ყველაზე ახლოს მყოფი საჯარო ადმინისტრაცია, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები არა მხოლოდ საუკეთესოდ არიან აღჭურვილი (კონკრეტული ტიპის) გარემოსდაცვითი პრობლემების გადასაჭრელად, არამედ ასევე წარმოადგენენ ძირეული დემოკრატიის ცენტრს იმ გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში მოქალაქეთა უშუალო მონაწილეობით, რომლებიც ეხება გარემოზე ზემოქმედების მქონე პრობლემების გადაჭრას.

 

120.     არსებობს მრავალი სფერო, სადაც შესაძლებელია ან აუცილებელია ადგილობრივი ქმედება გარემოს დასაცავად ან კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად – გარემოსდაცვითი საჯარო მომსახურებებიდან მობილურობამდე; წრიული ეკონომიკის შექმნიდან ენერგოეფექტურობამდე; მდგრადი განაშენიანებიდან განათლებამდე და ცნობიერების ამაღლებამდე; ასევე, გეგმებისა და პროგრამების მიღება და საზოგადოების მონაწილეობა გადაწყვეტილების მიღებაში.

 

121.     გარემოსდაცვითი საკითხების გადაჭრაში მათი ძირითადი როლიდან გამომდინარე, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები ასევე ძირითად როლს თამაშობენ მათთან მჭიდროდ დაკავშირებული ადამიანის ძირითადი უფლებების უზრუნველყოფაში, როგორიცაა სიცოცხლის უფლება ან ჯანმრთელობის უფლება. მაგალითად, ევროპის გარემოს სააგენტოს მონაცემებით, 2021 წელს EU-27-ში 300 000-ზე მეტი ნაადრევი სიკვდილი გამოწვეული იქნება რესპირატორული და დაბინძურებასთან დაკავშირებული დაავადებებით, წვრილი ნაწილაკების, აზოტის ოქსიდის ან ოზონის ზემოქმედების გამო.[53] ამ დაბინძურების უმეტესი ნაწილი სათავეს იღებს ქალაქებში და რჩება იქვე.

 

122.     მოქმედი კანონებისა და რეგულაციების შესაბამისად (მაგ., ევროკავშირის დირექტივები ჰაერის ხარისხის შესახებ), ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს აქვთ კომპეტენცია და პასუხისმგებლობა, განახორციელონ საჭირო ქმედებები ამ ტიპის დაბინძურების წინააღმდეგ საბრძოლველად. გარდა ამისა, ზოგიერთ სახელმწიფოში კანონმა შესაძლოა მუნიციპალიტეტებსაც კი დააკისროს პასუხისმგებლობა გარემოსდაცვითი მიზნების მიღწევაზე, როგორიცაა ჰაერის ხარისხის გარკვეული სტანდარტები. ამ შემთხვევაში ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს აქვთ არა მხოლოდ კომპეტენციის სფერო, არამედ მოქმედების დადებითი ვალდებულება, თავიანთ ბინადრებზე ზრუნვის მოვალეობა.

 

123.     ჰაერის დაბინძურებასთან საბრძოლველად ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს, როგორც წესი, ეროვნული კანონმდებლობის მიხედვით, აქვთ უფლებამოსილება, დაიცვან გარემო და ჯანმრთელობა, მათ შორის, ადგილობრივი სავალდებულო რეგულაციების დამტკიცების უფლებამოსილება, რომლებიც მოიცავს დაბინძურების ძირითად წყაროებს. საავტომობილო ტრანსპორტით გამოწვეული დაბინძურების კონკრეტულ შემთხვევაში ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს ხშირად ეძლევათ უფლებამოსილება, დააწესონ სპეციალური პირობები გარკვეული საავტომობილო ტრანსპორტის გადაადგილებისთვის; მათ შეუძლიათ შექმნან ზონები, რომლებშიც მოძრაობა შეზღუდულია ან თუნდაც აკრძალული გარკვეული სატრანსპორტო საშუალებებისთვის; მათ შეუძლიათ დააწესონ სპეციალური ზომები, როგორიცაა მანქანების გარეშე დღეები, საგზაო მოძრაობის ალტერნატიული რეჟიმი დაბინძურების პიკის შემთხვევაში, დაბალი ემისიის ზონები, გადატვირთულობის მაღალი გადასახადი და ა.შ.

 

124.     ატმოსფერულ დაბინძურებასთან ბრძოლით ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები უზრუნველყოფენ არა მხოლოდ გარემოს დაცვის, არამედ ჯანმრთელობისა და, ირიბად, სიცოცხლის უფლებასაც. ეს არის ძალიან ნათელი სფერო, სადაც გარემო, ადამიანის ჯანმრთელობა და სიცოცხლე მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული.

 

125.     ამ რადიკალურ კონტექსტში მიზანშეწონილია გაანალიზდეს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ინსტიტუციური პროფილი და მათი როლი, კომპეტენციები და პასუხისმგებლობები გარემოს დაცვის სფეროში. ამ მიზეზით, მიზანშეწონილია, გავაანალიზოთ კავშირი ადგილობრივი თვითმმართველობის ევროპულ ქარტიასა და გარემოს დაცვას შორის.

 

4.2 ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის „მწვანე“ ჭრილში კითხვისკენ

 

126.     ქარტია არ აკეთებს კონკრეტულ მითითებას გარემოს დაცვის უფლებებზე და მის არცერთ ნაწილში არ არის ნახსენები გარემოს დაცვა. თუმცა, თეორიულად მაინც, შესაძლებელია ქარტიის „მწვანე“ ჭრილში განმარტება ან წაკითხვა, ანუ გარემოს დაცვის სფეროში ქარტიის მოთხოვნების დაზუსტება ამ სფეროში ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ჩარევის თვალსაზრისით. საუკეთესო მიდგომაა ქარტიის წაკითხვა და იმ მუხლების განსაზღვრა, რომლებიც ყველაზე მეტად ეხება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს, გარემოსა და კლიმატის ცვლილების საკითხებთან მათი პოტენციური კავშირის თვალსაზრისით.

 

127.     უპირველეს ყოვლისა, ქარტიის მე-3.1 მუხლი განსაზღვრავს ადგილობრივ თვითმმართველობას, როგორც „ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უფლებას და შესაძლებლობას, კანონის ფარგლებში მოაწესრიგონ და მართონ საზოგადოებრივი საქმეების მნიშვნელოვანი ნაწილი საკუთარი პასუხისმგებლობის ქვეშ და ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესებიდან გამომდინარე“. ეს ფორმულირება რამდენიმე ვარიანტს გვთავაზობს.

 

128.     პირველი, ნათელია, რომ „საჯარო საქმეების ამ მნიშვნელოვან წილში“ გარემოს დაცვის საკითხებს ცენტრალური ადგილი უნდა ეკავოს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბევრ ქვეყანაში ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები პასუხისმგებელია ყველაზე მწვავე გარემოსდაცვითი პრობლემების მოგვარებაზე, რომელიც გავლენას ახდენს მათ მოქალაქეებზე: ჰაერის დაბინძურება, ნარჩენების შეგროვება და გადამუშავება, გადაჭარბებული ხმაური, სუფთა სასმელი წყლის მიწოდება და ა.შ.

 

129.     კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი „საჯარო საქმე“, რომელიც ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ხელშია და რომელიც მათ ავტონომიურად უნდა გადაჭრან, არის ადგილობრივი სივრცითი დაგეგმარება და განაშენიანება. ურბანულ დაგეგმარებასა და სამშენებლო საქმიანობას ორმაგი კავშირი აქვს გარემოს დაცვის უფლებასთან. ერთი მხრივ, განაშენიანებას აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი ზემოქმედება გარემოზე არა მხოლოდ ქალაქში, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც (საქალაქო ნარჩენების უკანონო გადაყრით გამოწვეული ბუნების დაზიანება; მდინარეებისა და სანაპირო წყლების დაბინძურება, საქალაქო ჩამდინარე წყლების გაფილტვრის გარეშე ჩაშვების გამო; სინათლის დაბინძურება, რომელიც წარმოიქმნება უზარმაზარ საქალაქო აგლომერაციებში და ა.შ.). მეორე მხრივ, ქალაქები, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ, ძირითადად არის ადგილობრივ დონეზე მიღებული განაშენიანების გეგმებისა და პოლიტიკის შედეგი, ანუ ჩვენ მიერ არჩეული ადგილობრივი მრჩევლებისა და მერების მიერ გადაწყვეტილებების მიღების შედეგი. ცხოვრება ქალაქში, სადაც არის პარკები და მწვანე სივრცეები, სპორტული, კულტურული და დასასვენებელი ობიექტები, მდგრადი, დაბალი ემისიის და ეფექტიანი საზოგადოებრივი ტრანსპორტის ქსელები და ასე შემდეგ – ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების ყველა ეს რადიკალური ელემენტი ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებებისა და სივრცითი გეგმების შედეგია. ამიტომ, ჩვენს გარემოს დაცვის უფლებას „ქალაქში“ განსაზღვრავს განაშენიანების პოლიტიკა და სტრატეგიები, რომლებიც ძირითადად ადგილობრივ დონეზეა ჩამოყალიბებული.

 

130.     ამრიგად, ცხადია, რომ შესაფერის გარემოზე „უფლების“ შესაძლო არსებობა საბოლოოდ იქნება დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად ეფუძნება ქალაქთმშენებლობა და განვითარების პროცესები გარემოსდაცვით ღირებულებებსა და მდგრადობის მოსაზრებებს. მართლაც, უკანასკნელ წლებში ბევრ სამართლებრივ სისტემაში მიმდინარეობს ქალაქთმშენებლობისა და მისი მარეგულირებელი რეჟიმის „გამწვანების“ მძლავრი პროცესი. ამრიგად, „მდგრადი“ საქალაქო ზრდისა და სივრცითი დაგეგმარების ცნება ადგილობრივ დონეზე მრავალი იურისდიქციის პარადიგმად იქცა.

 

131.     ქარტიის მე-3.2 მუხლი ეხება „მოქალაქეთა შეკრებებს, რეფერენდუმებს ან მოქალაქეთა უშუალო მონაწილეობის ნებისმიერ სხვა ფორმას, თუ ეს ნებადართულია კანონით“. თუ არის ერთი სფერო, სადაც სამოქალაქო მონაწილეობის პრინციპი ბუნებრივ სახლს პოულობს, ეს არის გარემოს დაცვა. ქვეყნების უმეტესობას აქვს კანონები და რეგულაციები, რომლებიც ითვალისწინებს მოქალაქეების მონაწილეობას გარემოსდაცვითი საკითხების წარმართვაში, გაგებაში, გადაწყვეტასა და მართვაში. ადგილობრივ გარემოსდაცვით პრობლემებზე (სამეზობლო საბჭოები, მოქალაქეთა შეკრებები, ღია საბჭოები, რაიონული საკონსულტაციო პროცესები, მონაწილეობითი ბიუჯეტირება, ადგილობრივი რეფერენდუმები, გამოკითხვები და კითხვარები და ა.შ.) დისკუსიებში მონაწილეობით დაწყებული, ოფიციალურ მოსმენებამდე, საქალაქო მოძრაობის ან სივრცითი გეგმების მარეგულირებელი ადგილობრივი განკარგულებების დასამტკიცებლად, მოქალაქეებს შეუძლიათ მუდმივად და უშუალოდ მონაწილეობა მიიღონ გარემოსდაცვითი საკითხების გადაწყვეტაში. შესაბამისად, ისინი ასრულებენ ძირითად როლს გარემოს დაცვის უფლების უზრუნველყოფაში.

 

132.     გარდა ამისა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ევროპაში არსებობს სპეციალური კონვენცია, რომელიც ეძღვნება ამ საკითხს: ორჰუსის კონვენცია. ვინაიდან კონვენცია ასევე ეხება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს და რადგან ევროპის ქვეყნების უმეტესობამ მოახდინა მისი რატიფიცირება, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ყველა ამ სახელმწიფოში გარანტირებულია მოქალაქეების უფლება, მონაწილეობა მიიღონ გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღებაში ადგილობრივ დონეზე.

 

133.     მეორე მხრივ, გარემოს დაცვის უფლების ამ „პროცედურულ“ განზომილებას შეუძლია მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის ადგილობრივი ხელისუფლების საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ დამატებითი ოქმის კონტექსტში, რომელსაც ხელი მოაწერა უტრეხტში 2009 წელს და ძალაში შევიდა 2012 წლის ივნისში. როგორც ოქმის განმარტებით ანგარიშშია აღნიშნული, „ადგილობრივი ხელისუფლების საქმეებში მონაწილეობის ინდივიდუალური უფლების ჩამოყალიბება ასახავს ევროპულ სახელმწიფოებში ხანგრძლივ სოციალურ განვითარებას. ყველა ქვეყანამ სხვადასხვა გზით და სხვადასხვა ხარისხით აღიარა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მოქალაქეთა ჩართვის ძირითადი მნიშვნელობა“.[54]

 

134.     დამატებითი ოქმი ადგენს თითოეული ინდივიდის უფლებას, მონაწილეობა მიიღოს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმეებში, რაც ნიშნავს „უფლებას, მოითხოვოს, განსაზღვროს ან გავლენა მოახდინოს ადგილობრივი ხელისუფლების უფლებამოსილებებისა და მოვალეობების განხორციელებაზე“ (მუხლები 1.1 და 1.2). ოქმში ასევე მითითებულია, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების საქმეებში მონაწილეობის უფლების განხორციელების ფორმალობა, პირობები ან შეზღუდვები დადგენილია კანონით. ხელმომწერმა სახელმწიფოებმა არა მხოლოდ „პატივი უნდა სცენ“ (პასიური გზით) მონაწილეობის უფლებას, არამედ უნდა გამოიჩინონ აქტიური პოზიცია და მიიღონ „ისეთი ზომები, რომლებიც აუცილებელია ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმეებში მონაწილეობის უფლების რეალიზაციისთვის“ (მუხლი 2.2.).

 

135.     ეს უნდა განხორციელდეს მთელი რიგი მექანიზმების მეშვეობით (მაგ., საკონსულტაციო პროცესები, ადგილობრივი რეფერენდუმები და პეტიციები; წვდომა ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ოფიციალურ დოკუმენტებზე; საჩივრებისა და წინადადებების ჩამოყალიბება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისა და ადგილობრივი საჯარო მომსახურებების ფუნქციონირებასთან დაკავშირებით; საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების გამოყენების წახალისება მონაწილეობის უფლების წახალისებისა და განხორციელებისთვის). დამატებითი ოქმის შინაარსიდან გათვალისწინებით, არ არის საჭირო უფრო დეტალურად ვისაუბროთ მის მკაფიო კავშირზე, ერთი მხრივ, ქარტიის მე-3.2 მუხლთან და, მეორე მხრივ, ამ ორ დოკუმენტსა და ორჰუსის კონვენციასთან, ასევე, მთლიანობაში, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების როლთან გარემოს დაცვის სფეროში.

 

136.     აქედან გამომდინარე, დამატებითი ოქმი შეიძლება ჩაითვალოს შესანიშნავ სამართლებრივ სქემად ადგილობრივ დონეზე გარემოსდაცვით საკითხებში მოქალაქეთა მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად.

 

137.     ქარტიის მე-4.1 მუხლის თანახმად, „ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ძირითადი უფლებამოსილებები და მოვალეობები დადგენილია კონსტიტუციით ან კანონით“. თუმცა, ეს დებულება არ გამორიცხავს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისთვის უფლებამოსილებებისა და პასუხისმგებლობების მინიჭებას კონკრეტული მიზნებისთვის, კანონის შესაბამისად“. გარემოსდაცვითი პრობლემების ხასიათისა და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ძირითადი როლის გათვალისწინებით, გარემოს დაცვის უფლების ეფექტურობის უზრუნველყოფაში, ცხადია, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს უნდა ჰქონდეს კომპეტენციების ფართო სპექტრი გარემოს დაცვის სფეროში. საბედნიეროდ, ეს ასეა ევროპის უმეტეს ქვეყნებში, განსაკუთრებით კი შემდეგი მიმართებით:

            სუფთა სასმელი და სამრეწველო წყლის მიწოდება;

            ნარჩენების გატანა, შეგროვება, ტრანსპორტირება და შენახვა;

            საქალაქო ჩამდინარე წყლების გასუფთავება;

            ჰაერის ხარისხის მონიტორინგი და გაუმჯობესება;

            გადაჭარბებულ ხმაურთან ბრძოლა;

            გარემოსდაცვითი საგანგებო სიტუაციების მართვა (მაგ., წყალდიდობა, ტოქსიკური ღრუბლები, სამრეწველო ნარჩენები);

            ქუჩების, საზოგადოებრივი პარკებისა და რეკრეაციული სივრცეების დასუფთავება და მოვლა;

            ხანძრის პრევენცია;

            ყველა სახის გარემოსდაცვითი ობიექტის მშენებლობა და მუშაობა, როგორიცაა სანაყაროები, ნაგვის გადამამუშავებელი ნაგებობები, საქალაქო ჩამდინარე წყლების გამწმენდი ნაგებობები, ნარჩენების განმაცალკევებელი და გადამამუშავებელი ნაგებობები, ატმოსფერული დაბინძურების მონიტორინგისა და სინჯების აღების მუნიციპალური სადგურები და ადგილობრივი გარემოსდაცვითი ლაბორატორიები;

            გამწვანებული სივრცეების, საზოგადოებრივი პარკებისა და ბაღების, ზოოპარკების, ცხოველთა თავშესაფრების მშენებლობა და მოვლა და ა.შ.;

            სატრანსპორტო საშუალებების ტრანზიტის რეგულირება და კონტროლი.

 

138. ამ ძირითადი გარემოსდაცვითი მომსახურებების გარდა, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს მთელი რიგი მარეგულირებელი და სამართლებრივი უფლებამოსილებები აქვთ, როგორიცაა:

            (გარემოსდაცვითი) ნებართვებისა და ლიცენზიების გაცემის უფლებამოსილება;

            გარემოსდაცვითი გადასახადების დაწესებისა და აღსრულების შესაძლებლობა (ქუჩების დაბინძურების ან ხმაურიანი კომერციული ობიექტების შესახებ);

            ატმოსფერული დაბინძურებისა და ხმაურის კონტროლისა და რეგულირების უფლებამოსილება, ასევე, სატრანსპორტო საშუალებებისა და მრეწველობის შესაბამისობის მონიტორინგი ჰაერის დაბინძურების შესახებ კანონებითა და რეგულაციებით დადგენილ ემისიების ლიმიტებთან, დამნაშავეთათვის ჯარიმისა და სანქციების დაწესება;

            გარემოსდაცვითი შემოწმების ჩატარებამდე მიწის განაშენიანების ყოვლისმომცველი გეგმების დამტკიცების უფლებამოსილება, აგრეთვე სამშენებლო და მიწის განვითარების სამუშაოების ზედამხედველობის უფლებამოსილება;

            ადგილობრივი რეგულაციების დამტკიცების შესაძლებლობა სხვადასხვა გარემოსდაცვით ასპექტებზე, როგორიცაა ნარჩენების შეგროვება, საზოგადოებრივი სივრცეების სისუფთავე, გადაჭარბებული ხმაური ან ჰაერის დაბინძურება, ცხოველთა კეთილდღეობა.

 

139.     ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ზემოაღნიშნული კომპეტენციებისა და ჩარევის სფეროების უმეტესობა ადასტურებს სლოგანს „იფიქრე გლობალურად, იმოქმედე ლოკალურად“: მაგალითად, ეროვნულმა ხელისუფლებამ შეიძლება დააწესოს სტანდარტები და წესები ჩამდინარე წყლების გაწმენდისთვის, მაგრამ სწორედაც ადგილობრივი მთავრობაა ის, ვინც შეიძლება უზრუნველყოს ადგილობრივი ჩამდინარე წყლების გაწმენდა; ეროვნულმა ხელისუფლებამ შეიძლება დაადგინოს კანონები და რეგულაციები გადაჭარბებული ხმაურის შესახებ, თუმცა, მერიაა საუკეთესოდ აღჭურვილი იმისთვის, რომ უზრუნველყოს ახლომდებარე ღამის კლუბის შესაბამისობა ამ სტანდარტებთან და ა.შ.

 

140.     ქარტიის მე-4.2 მუხლის თანახმად, „ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს კანონის ფარგლებში აქვთ სრული თავისუფლება, განახორციელონ თავიანთი ინიციატივა ნებისმიერ საკითხთან დაკავშირებით, რომელიც არ არის გამორიცხული მათი კომპეტენციიდან და არ არის მინდობილი სხვა ორგანოზე“. ეს დებულება წაკითხული და გამოყენებული უნდა იქნეს მე-4.3 მუხლთან ერთად, რომელიც აცხადებს: „საჯარო პასუხისმგებლობები, ზოგადად, უპირატესად უნდა განახორციელონ ხელისუფლების ორგანოებმა, რომლებიც ყველაზე ახლოს არიან მოქალაქესთან“.

 

141.     ამ ორი დებულების ერთობლივი ძალა ძალიან ნათელია და ძირითადი გავლენა აქვს გარემოს დაცვისა და გარემოს დაცვის უფლებების სფეროში. უპირველეს ყოვლისა, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს უნდა მიეცეს უფლებამოსილება, რეაგირება მოახდინონ ნებისმიერ გარემოსდაცვით პრობლემაზე ან საკითხზე, რომელიც წარმოიქმნება მათ იურისდიქციის ფარგლებში, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ ამ პრობლემის გადაჭრის კომპეტენცია პირდაპირ არ იყო მინიჭებული რეგიონებისა ან სახელმწიფოსთვის. მაგალითად, მუნიციპალიტეტს უნდა შეეძლოს გადაწყვიტოს მიტოვებული შინაური ცხოველების შეგროვებისა და მოვლის ადგილობრივი სამსახურის შექმნა, თუ ამას აუცილებლად ან გონივრულად მიიჩნევს (პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე). ეს არის გარემოსდაცვითი პრობლემების ადგილობრივი განზომილების შესანიშნავი მაგალითი და ამოცანა, რომელზეც სახელმწიფოები ან რეგიონები ჩვეულებრივ არ ფიქრობენ. ასე რომც მოიქცნენ, ისინი ძალიან შორს იქნებოდნენ პრობლემისგან. თუმცა, ბევრ იურისდიქციაში ეს მზარდი პრობლემაა და მოქალაქეები ითხოვენ მსგავსი ადგილობრივი სამსახურების შექმნას. აქედან გამომდინარე, კანონი არ უნდა აბრკოლებდეს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს ასეთი ინიციატივის განხორციელებაში, თუ სამსახური ჯერ არ არის შექმნილი ან თუ კანონი არ მოიხსენიებს მას რაიმე ფორმით.

 

142.     გარდა ამისა, მე-4.3 მუხლი განასახიერებს სუბსიდიარობის პრინციპს. ამ პრინციპის გამოსაყენებლად იდეალურია გარემოსდაცვითი საკითხები. მიუხედავად იმისა, რომ ცენტრალური სამინისტროები და დეპარტამენტები, რა თქმა უნდა, წამყვან როლს თამაშობენ ეროვნული გარემოსდაცვითი კანონების, გეგმებისა და პოლიტიკის შემუშავებაში და ეროვნული კანონებისა და რეგულაციების პოპულარიზაციაში, გარემოსდაცვითი პრობლემების უმეტესობას, როგორც ზემოთ აღინიშნა, აქვს მკაფიო ადგილობრივი განზომილება. ამდენად, ეს პრობლემები უნდა განიხილებოდეს და მოგვარდეს ადგილობრივ დონეზე, ადგილობრივი წარმომადგენლების მიერ მიღებული იდეების, გეგმებისა და პროექტების შესაბამისად, რომლებშიც ადგილობრივი მოქალაქეების წვლილია შეტანილი. წინა მაგალითს რომ დავუბრუნდეთ, მიტოვებული შინაური ცხოველების შეგროვებისა და მოვლის სამსახური არის სამსახური, რომელიც, პრინციპში, უნდა გადაეცეს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს შეუძლიათ ამ მოვალეობის შესრულება ბევრად უკეთ, ვიდრე რეგიონულ ან სახელმწიფო უწყებებს.

 

143.     ქარტიის მე-4.6 მუხლის თანახმად, „ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს, შეძლებისდაგვარად, დროულად და სათანადოდ უნდა გაეწიოს კონსულტაცია დაგეგმვისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ყველა იმ საკითხზე, რომელიც უშუალოდ ეხება მათ“. ეს დებულება აშკარად გამოიყენება ყველა შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფო ან რეგიონული ორგანოები იღებენ გადაწყვეტილებებს ან კანონებსა და რეგულაციების, რომლებიც მკაფიო გავლენას მოახდენს საქალაქო გარემოზე, როგორიცაა ნარჩენების მართვის რეგულაციები, ზოგადი კანონები სივრცითი დაგეგმარების შესახებ და ა.შ.

 

144.     მე-6.1 მუხლის თანახმად, „უფრო ზოგადი საკანონმდებლო დებულებებისთვის ზიანის მიყენების გარეშე, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს უნდა შეეძლოთ საკუთარი შიდა ადმინისტრაციული სტრუქტურების განსაზღვრა, რათა მოარგონ ადგილობრივ საჭიროებებს და უზრუნველყოფილი იქნეს ეფექტური ადმინისტრირება“. ამ დებულებას ასევე აქვს მკაფიო გამოყენება ადგილობრივ დონეზე გარემოსდაცვითი პრობლემების გადაწყვეტასა და მართვაში. ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებმა თავისუფლად უნდა აირჩიონ საუკეთესო და ეფექტური გზა ადგილობრივი გარემოსდაცვითი მომსახურებების მიწოდებისთვის: მათ უნდა ჰქონდეთ უფლება, შექმნან ადგილობრივი დეპარტამენტები, სამსახურები და სააგენტოები ადგილობრივი გარემოს დაცვისა და გაუმჯობესების მიზნით; შექმნან გარემოს დაბინძურების დეპარტამენტები ან სააგენტოები; და აირჩიონ სხვადასხვა ორგანიზაციული შესაძლებლობები, როგორიცაა ადგილობრივი კორპორაციის ან საჯარო სამართლის ორგანოს შექმნა, მიმართონ აუთსორსინგს და ა.შ. ეს საორგანიზაციო გადაწყვეტილებები უნდა იყოს მისადაგებული კონკრეტული უბნის მახასიათებლებთან.

 

145.     ქარტიის მე-8 მუხლი ეხება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმიანობის ადმინისტრაციულ ზედამხედველობას. ის ზღუდავს შემთხვევებს და გარემოებებს, რომლებშიც ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების გადაწყვეტილებები შეიძლება გააკონტროლონ „ზემდგომმა“ საჯარო ადმინისტრაციებმა, ანუ სახელმწიფომ ან რეგიონმა. ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ადმინისტრაციული ზედამხედველობა, როცა ისინი იღებენ გადაწყვეტილებებს, ადგილობრივ გეგმებს, სტრატეგიებსა და რეგულაციებს ადგილობრივი გარემოსდაცვითი პრობლემების განხილვისა და გადაწყვეტის მიზნით, შეძლებისდაგვარად უნდა შემცირდეს და მკაცრად შემოიფარგლოს კანონიერების ექს-პოსტ კონტროლით.

 

146.     მე-9.1 მუხლის თანახმად, „ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს უფლება აქვთ, ეროვნული ეკონომიკური პოლიტიკის ფარგლებში მოითხოვონ საკუთარი შესაბამისი ფინანსური რესურსები, რომლებიც მათ თავისუფლად შეუძლიათ განკარგონ თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში“. მათი ფინანსური რესურსები „უნდა შეესაბამებოდეს მათ კონსტიტუციითა და კანონით გათვალისწინებულ პასუხისმგებლობებს“ (მუხლი 9.2). დაბოლოს, ადგილობრივი ფინანსები უნდა იყოს „საკმარისად დივერსიფიცირებული და გამძლე ხასიათის, რათა მათ საშუალება მისცენ, შეძლებისდაგვარად ფეხდაფეხ მიჰყვნენ თავიანთი ამოცანების ფასის რეალური ევოლუციას“ (მუხლი 4). ადგილობრივი ავტონომიის ეს ასპექტი არის გასაღები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს ჰქონდეთ შესაძლებლობა, ეფექტურად გაუმკლავდნენ გარემოსდაცვით პრობლემებს. საკმარისი ფინანსური რესურსების გარეშე ისინი ვერ უზრუნველყოფენ სუფთა და ჯანსაღი ადგილობრივი გარემოს უფლებას და ასევე წაერთმევათ შესაძლებლობა, განახორციელონ მნიშვნელოვანი ინიციატივები კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად. ამრიგად, სახელმწიფომ ან/და რეგიონებმა (საჭიროების შემთხვევაში) უნდა უზრუნველყონ, რომ ადგილობრივმა ხელისუფლების ორგანოებმა მიიღონ შესაბამისი დაფინანსება ხარისხიანი გარემოსდაცვითი მომსახურებების უზრუნველსაყოფად და რომ მათ ჰქონდეთ უფლებამოსილება, (საჭიროების შემთხვევაში) გაზარდონ გარემოსდაცვითი გადასახადები, ვალდებულებები ან მოსაკრებლები (მაგ., ნარჩენი წყლის გაწმენდის გადასახადი ან გადასახადი ადგილობრივი გარემოსდაცვითი მომსახურების გაწევისთვის).

 

147.     მე-10 მუხლის თანახმად, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს უფლება აქვთ, თავიანთი უფლებამოსილების განხორციელებისას ითანამშრომლონ სხვა ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებთან საერთო ინტერესის ამოცანების განსახორციელებლად. ეს უფლება ასევე შეიძლება განხორციელდეს ტრანსნაციონალურ კონტექსტში.

 

148.     ეს არის ქარტიის კიდევ ერთი დებულება, რომელსაც აზრი აქვს ადგილობრივ დონეზე გარემოს დაცვასთან მიმართებით. ძალიან ხშირად ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები (განსაკუთრებით მცირე ზომის) ქმნიან გაერთიანებებს, რომლებსაც შეუძლიათ სხვადასხვა სახელწოდებით მოქმედება (syndicats de communes, mancomunidades და ა.შ), რათა ერთმანეთს გაუზიარონ თავიანთი რესურსები და მიაღწიონ მასშტაბის ეკონომიკას ადგილობრივი მომსახურებების მიწოდებაში, რომლებსაც გარემოსდაცვითი განზომილება აქვს. ყველაზე გავრცელებული მაგალითები ეხება ნარჩენების შეგროვებას, დამუშავებას და შენახვას, ასევე წყლის მიწოდებას და ნარჩენი ჩამდინარე წყლების გაწმენდას.

 

149.     როგორც ქვემოთაა აღწერილი, ადგილობრივმა ხელისუფლების ორგანოებმა შექმნეს მრავალი საერთაშორისო ქსელი და გაერთიანება, რათა ითანამშრომლონ გარემოსდაცვითი პრობლემების მოგვარებასა და გადაჭრაში.

 

              


4.3 ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფალთა კონგრესის ქმედებები გარემოს დაცვის უფლებების სფეროში

 

150.        კონგრესმა განახორციელა მრავალი სხვადასხვა ინიციატივა და საქმიანობა გარემოს დაცვის უფლებების, მდგრადი განვითარებისა და კლიმატის ცვლილების სფეროში, ადგილობრივი პერსპექტივიდან. მაგალითად, ჯერ კიდევ 1986 წელს ევროპის ადგილობრივ და რეგიონულ ხელისუფლებათა მუდმივმა კონფერენციამ (ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ამჟამინდელი კონგრესის წინამორბედმა) მიიღო მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რეზოლუცია 171(1986) რეგიონების, გარემოს დაცვისა და მონაწილეობის შესახებ.

 

151.        ამ რეზოლუციით მუდმივმა კონფერენციამ რეგიონებსა და სხვა ტერიტორიულ ხელისუფლების ორგანოებს მოუწოდა, უზრუნველყონ მთელი რიგი ორგანიზაციული ღონისძიებები გარემოს დაცვის სფეროში, როგორიცაა „დეპარტამენტი, რომელსაც აქვს ზოგადი პასუხისმგებლობა გარემოსდაცვით საკითხებზე“ და „სპეციალიზებული საგანგებო სამსახურები დაბინძურების კონტროლის სპეციფიკური პასუხისმგებლობით“. ამავდროულად, მან მოუწოდა აღნიშნულ ხელისუფლების ორგანოებს, „შესაძლებელი გახადონ ან გააფართოონ ასეთი წარმომადგენლობითი გარემოსდაცვითი გაერთიანებების მონაწილეობა გარემოს მართვის, დაგეგმვისა და დაცვის პოლიტიკის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებაში“.

 

152.        გარდა ამისა, მუდმივმა კონფერენციამ მინისტრთა კომიტეტს სთხოვა, დაევალებინა ევროპის საბჭოს გენერალური მდივნისთვის, დაეწყო „ქარტიის მომზადება, რომელიც ხორცს ასხამს გარემოს დაცვის უფლებას“ და დაევალებინა გენერალური მდივნისთვის, წარუდგინოს მას „კონვენციის პროექტი, რომელიც ევროპის საბჭოს ყველა წევრ სახელმწიფოზე ავრცელებს პრინციპებს, რომლებიც ხორცშესხმულია ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივაში, რომელიც ეხება გარემოზე გარკვეული საჯარო და კერძო პროექტების ზემოქმედების შეფასებას“.[55]

 

153.        კონგრესის საქმიანობა ამ სფეროში ჯერ კიდევ მრავალრიცხოვანი და მრავალფეროვანია. აქ არის ორი ბოლო მოვლენა: კონგრესის წვლილი 2020 წლის თებერვალში საქართველოს მინისტრთა კომიტეტის თავმჯდომარის მიერ ორგანიზებულ მაღალი დონის კონფერენციაში გარემოს დაცვისა და ადამიანის უფლებების შესახებ;[56] და კონგრესის მრგვალი მაგიდა „მოდით ვისაუბროთ ადგილობრივად: ქალაქები და მოქალაქეები კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლაში“, გაიმართა დემოკრატიის მსოფლიო ფორუმის დროს 2021 წლის აპრილში.

 

154.        უმაღლესი დონის კონფერენციის საბოლოო დეკლარაცია, პირველ რიგში, აცხადებს, რომ „ევროპის საბჭომ უნდა შეასრულოს გადამწყვეტი როლი გარემოსდაცვითი განზომილების ადამიანის უფლებებში ინტეგრაციასა და გარემოს დაცვაში უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის გამოყენებაში“. მისი უნიკალური სამართლებრივი ინსტრუმენტები მყარ საფუძველს ქმნის კონტინენტზე და მის ფარგლებს გარეთ მოქმედებისთვის“. მინისტრთა კომიტეტმა აღიარა, რომ კონვენციისა და ევროპის სოციალური ქარტიის განმარტება „უკვე აყალიბებს ძლიერ კავშირს ადამიანის უფლებებსა და გარემოს დაცვას შორის, ხაზს უსვამს მხარე სახელმწიფოების ვალდებულებას, მიიღონ დადებითი ზომები გარემოს დასაცავად“. ამ თვალსაზრისით, ამ ინსტრუმენტებისთვის „რეკომენდებულია, გააგრძელონ თავიანთი პრეცედენტული სამართლის დასაბუთება და გარემოსდაცვითი საჩივრებისთვის პრიორიტეტის მინიჭება“.

 

155.        დაბოლოს, კონფერენციამ დაასკვნა, რომ ევროპულ დონეზე პრეცედენტული სამართლის განვითარებამა (იხ. 2.4.1) უნდა „შთააგონოს ეროვნული მთავრობები და სასამართლოები, დაიცვან გარემო ადამიანის უფლებების დაცვით, მათ შორის, სიცოცხლის, ჯანმრთელობისა და საცხოვრებლის უფლების, ასევე, პირადი ცხოვრების უფლებისა და ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლების დაცვით“.

 

156.        კონგრესის მრგვალი მაგიდის მონაწილეებმა (ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოები და სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლები) წარმოადგინეს წარმატებული ადგილობრივი და რეგიონული მდგრადი განვითარებისა და მწვანე გარდამავალი ინიციატივები და აღნიშნეს პროექტები მოქალაქეთა აქტიური მონაწილეობით. სამუშო შეხვედრამ წარმოადგინა საუკეთესო პრაქტიკის გაცვლისა და ახალი შესაძლებლობების ბრეინსტორმინგის შესაძლებლობა, მოქალაქეებისა და ბიზნესის კლიმატის საგანგებო მდგომარეობისა და კლიმატის კრიზისთან დაკავშირებული კონკრეტული პრობლემების გადასაჭრელად.

 

157.        გარდა ამისა, კონგრესმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ის აქტიურად უწყობს ხელს 2030 წლის მდგრადი განვითარების დღის წესრიგის განხორციელებას უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომის საფუძველზე და განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ძალისხმევას კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად. კონგრესს განსაკუთრებული წვლილი მიუძღვის მიზანი 5-ის (გენდერული თანასწორობა), 10-ისა (უთანასწორობის შემცირება) და 11-ის (მდგრადი ქალაქები და თემები) მიღწევაში.

 

4.4 ადგილობრივი თანამშრომლობითი ქსელები გარემოს დაცვის საკითხებსა და მდგრად განვითარებაში

 

158.     გაეროს გარემოს დაცვისა და განვითარების კონფერენცია (UNCED), რომელიც რიო-დე-ჟანეიროში 1992 წლის ივნისში გაიმართა, ძალიან მგრძნობიარე იყო მდგრადი განვითარების უზრუნველყოფაში ადგილობრივი სუბიექტების მნიშვნელობის მიმართ და, შესაბამისად, ადგილობრივ სუბიექტებს მნიშვნელოვანი როლი მიანიჭა მდგრადობის სფეროში (დღის წესრიგი 21).[57] მას შემდეგ მუნიციპალიტეტებმა და ქალაქებმა შექმნა მრავალი საერთაშორისო გაერთიანება და ქსელი, რომელიც იღვწის გარემოს დაცვისთვის. ამრიგად, პირველი, რაც უნდა აღინიშნოს, არის გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ დაფინანსებული გლობალური მუნიციპალური სადისკუსიო ფორუმების არსებობა. 1978 წელს ვანკუვერში გამართული მაღალი დონის დიპლომატიური შეხვედრის შედეგად („ჰაბიტატი I“) შეიქმნა გაეროს ადამიანთა დასახლებების ცენტრი (UNCHS). 1990-იან წლებში ამ სააგენტომ დაიწყო მდგრადი ქალაქების პროგრამა. მისი განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვანი ეტაპი უდავოდ იყო საერთაშორისო კონფერენცია, რომელიც ცნობილია როგორც „ჰაბიტატი II“ და რომელიც ჩატარდა 1996 წლის 4-დან 13 ივნისამდე სტამბოლში.

 

159.     კონფერენციაზე, რომელსაც ესწრებოდნენ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების წარმომადგენლები მთელი მსოფლიოდან, განიხილეს მდგრად განვითარებაში ადგილობრივი სუბიექტების როლსა და პასუხისმგებლობებთან დაკავშირებული საკითხები. მისი კულმინაცია გახდა სტამბოლის დეკლარაცია ადამიანთა დასახლებების შესახებ (ჰაბიტატი II). ამ ანგარიშისთვის განსაკუთრებით საინტერესოა ამ დეკლარაციის მე-10 პუნქტი, რომლის მიხედვითაც მისი მონაწილეები იღებენ ვალდებულებას, გამოიყენონ „ურბანული განვითარების მდგრადი მოდელები“.

 

160.     ადგილობრივი სუბიექტების სხვა დაარსებულ საერთაშორისო ასოციაციებს შორის გამოირჩევა გარემოს დაცვის ადგილობრივი ინიციატივების საერთაშორისო საბჭო (ICLEI) – „ადგილობრივი მთავრობები მდგრადი განვითარებისთვის“, რომელიც აერთიანებს ასობით ადგილობრივ სუბიექტს სხვადასხვა კონტინენტიდან.[58] ამ საერთაშორისო ადგილობრივ მოძრაობას ასევე მოჰყვა დეკლარაციები, რომლებშიც ადგილობრივი სუბიექტები იღებენ ვალდებულებას, მიაღწიონ მდგრადი განვითარების მიზანს, როგორიცაა ტორონტოს (1991 წ.) ან კურიტიბას (1992 წ.) დეკლარაციები.

 

161.     ქალაქების ყველა შესაბამის საერთაშორისო ქსელს ევროპულ დონეზე აქვს კომიტეტი ან მოქმედების ხაზი მდგრადი განვითარებისთვის. ასე, მაგალითად, ქსელი Eurocités, რომელიც მოიცავს ევროპის დიდ ქალაქებს, მოიცავს კომისიას გარემოსდაცვით საკითხებზე. ევროპის ქალაქებისა და რეგიონების საბჭოს, ეროვნული ორგანიზაციების ევროპულ ფედერაციას, რომელიც აერთიანებს მუნიციპალიტეტებსა და რეგიონებს, ასევე ჰყავს კომისია, რომელიც ეხება გარემოსდაცვით საკითხებს. დაბოლოს, მდგრადი ქალაქების ევროპული პლატფორმა არის დღემდე განხორციელებული ყველაზე მნიშვნელოვანი თანამშრომლობითი მუნიციპალიტეტთაშორისი ძალისხმევა ევროპის კონტინენტზე ადგილობრივი მდგრადობის სფეროში.

 

162.     1990-იან წლებში ევროპაში გაჩნდა საერთაშორისო მუნიციპალური მოძრაობა, რომელიც იღვწოდა გარემოს პატივისცემისთვის ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმიანობისა და ქმედებების თვალსაზრისით. 1994 წლის მაისში დანიის ქალაქ ოლბორგში გაიმართა მდგრადი ქალაქების ევროპული კონფერენცია, ადგილობრივი წარმომადგენლების შეხვედრა მთელი ევროპიდან. კონფერენციაზე განიხილეს ოქმები, რომლითაც ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს შეუძლიათ წვლილის შეტანა მდგრად განვითარებაში.

 

163.     კონფერენციას ორი მნიშვნელოვანი შედეგი ჰქონდა. პირველი იყო ოლბორგის ქარტია,[59] რომელიც სულ რამდენიმე წელიწადში იქცა ყველაზე მნიშვნელოვან დოკუმენტად ადგილობრივი მდგრადობის სფეროში, ეკომეგობრული ადგილობრივი მოქმედების ჭეშმარიტ „კონსტიტუციად“. ოლბორგის ქარტია არ არის საერთაშორისო ხელშეკრულება, არამედ ტიპური საერთაშორისო „რბილი სამართლის“ ტექსტია, ერთგვარი პროგრამული დოკუმენტი, რომელსაც თავისუფლად შეუძლიათ შეუერთდნენ ადგილობრივი სუბიექტები მთელი ევროპიდან.

 

164.     კონფერენციამ ასევე ბიძგი მისცა ევროპულ კამპანიას მდგრადი ქალაქებისთვის, რომელსაც აფინანსებს ევროპული თანამეგობრობა და პასუხისმგებელია ოლბორგის ქარტიაზე დაფუძნებული მდგრადი განვითარებისადმი თავდადების გავრცელებასა და ხელშეწყობაზე.

 

165.     ევროპული ეკომუნიციპალიზმის ამ სამიტის შემდეგ გაიმართა მაღალი დონის შეხვედრები (მდგრადი ქალაქების ევროპული კონფერენციები), რომელთა საერთო ნიშანი იყო დაინტერესებული ადგილობრივი სუბიექტების რაოდენობის ზრდა. ახალი პროგრამული დოკუმენტები შეთანხმებული იქნა ლისაბონში (1996 წ.),[60] ჰანოვერში (2000 წ.)[61] და ოლბორგში (2004 წ., კონფერენცია „ოლბორგი+10“).

 

166.     მუნიციპალური მოძრაობის ქვაკუთხედი იყო მე-8 ევროპული კონფერენცია მდგრადი ქალაქების შესახებ ბილბაოში, ესპანეთი, 2016 წლის აპრილში. ამ კონფერენციის პირველი მნიშვნელოვანი შედეგი იყო მდგრადი ქალაქების ევროპული პლატფორმის დაწყება. ქალაქ ოლბორგის, ბასკეთის ავტონომიური თემისა და ICLEI ევროპის მხარდაჭერით, ეს პლატფორმა მიჩნეულია ევროპის მდგრადი ქალაქების კამპანიის მემკვიდრედ (რომელიც დაიწყო ოლბორგის ქარტიით 1994 წელს).

167.     მეორე შესაბამისი შედეგი იყო ბასკური დეკლარაცია. ეს დოკუმენტი ასახავს ახალ გზებს ევროპის ქალაქებისთვის პროდუქტიული, მდგრადი და მედეგი ქალაქების ასაშენებლად სიცოცხლისუნარიანი და ინკლუზიური ევროპისთვის. მაგალითად, დეკლარაცია აღიარებს ტრანსფორმაციის აუცილებლობას ენერგეტიკული სისტემების დეკარბონიზაციისთვის, მდგრადი ურბანული მობილობის ნიმუშების შესაქმნელად, ბიომრავალფეროვნებისა და ეკოსისტემური მომსახურებების დაცვისა და გაძლიერების, აუთვისებელი მიწისა („გრინფილდი“) და ბუნებრივი სივრცის გამოყენების შემცირების, წყლის რესურსებისა და ჰაერის ხარისხის დაცვის, კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტაციის, საზოგადოებრივი სივრცის გაუმჯობესებისა და ადგილობრივი ეკონომიკის გაძლიერების მიზნით.

 

168.     მე-9 ევროპული კონფერენცია მდგრადი ქალაქების შესახებ ჩატარდა ონლაინ მანჰაიმში, გერმანია, 2020 წელს. ყველაზე მნიშვნელოვანი შედეგი იყო „მანჰაიმის გზავნილი“, რომელიც უნდა ყოფილიყო ოლბორგის პროცესის კოლექტიური პასუხი ევროპის მწვანე გარიგებაზე. გზავნილი მოუწოდებს სერიოზული სისტემური ცვლილებებისკენ და პოლიტიკის ძირითად ცვლილებებისკენ, რათა მოხდეს ტრანსფორმაცია მედეგი, ინკლუზიური და მდგრადი ევროპისთვის. გარდა ამისა, ის მოუწოდებს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს, გახდნენ ძირითადი პარტნიორები ევროპის მწვანე გარიგების განხორციელების მიზნით, ადგილობრივი მწვანე გარიგების შემუშავების გზით.

 

169.     ოლბორგის ქარტია და ოლბორგის პროცესი ეფუძნება ინდივიდების, მუნიციპალიტეტების, არასამთავრობო ორგანიზაციების, ეროვნული და საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და სამეცნიერო ორგანოების კონსენსუსს. ამ მუნიციპალური ინიციატივების წარმატება უდავო იყო, რადგან ამ კამპანიაში მონაწილე სუბიექტების რაოდენობა (ოლბორგის ქარტიის რატიფიცირების შემდეგ) ახლა 3000-ს აჭარბებს, რაც მოიცავს ევროპის 40 ქვეყანას.[62] ეს არის ამ ტიპის უმსხვილესი ევროპული მოძრაობა და მას შემდგომი ბიძგი მისცა მდგრადი ქალაქების ევროპულმა კამპანიამ.

 

170.     ოლბორგის ქარტია მოიცავს მთელ რიგ ძირითად ვალდებულებებს მუნიციპალიტეტების მიერ გარემოს დასაცავად, ასევე ნაბიჯებს მათი განხორციელების უზრუნველსაყოფად. ოლბორგის ქარტიის ერთ-ერთი ცენტრალური პუნქტია მიწის მდგრადი გამოყენება. ქარტიის I.8 პუნქტი ეძღვნება მიწათსარგებლობის მდგრად ნიმუშებს და აცხადებს, რომ „ჩვენ, ქალაქები, ვაღიარებთ ჩვენი ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ ეფექტური მიწათსარგებლობისა და განვითარების დაგეგმვის პოლიტიკის მნიშვნელობას, რომელიც მოიცავს ყველა გეგმის სტრატეგიულ გარემოსდაცვით შეფასებას“, ვიღებთ რა ვალდებულებას მოვახდინოთ მდგრადი განვითარების პრინციპების ინტეგრირება „ყველა ჩვენს პოლიტიკაში“ (პუნქტი I.3). თავის მხრივ, 2000 წლის ჰანოვერის კონფერენცია დაჟინებით მოითხოვდა, რომ მდგრადი განვითარების მისაღწევად აუცილებელია განხორციელდეს „ინტეგრირებული საქალაქო დაგეგმარება; კომპაქტური განაშენიანება; [და] ღარიბი საქალაქო და დეპრესიული ინდუსტრიული ზონების რეაბილიტაცია“.

 

171.     საქალაქო პოლიტიკაში მდგრადობის მთავარი ინსტრუმენტი არის ე.წ. „ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესი“. ის შეიძლება განისაზღვროს როგორც ოქმი ან მართვის ყოვლისმომცველი სისტემა, რომელშიც ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ დადგენილია გარემოსდაცვითი მიზნები მათი მუნიციპალიტეტის მდგრადობის მისაღწევად და ადგილობრივი მოსახლეობის ცხოვრების ხარისხის გასაუმჯობესებლად. ის სათავეს იღებს 1992 წლის რიო-დე-ჟანეიროს კონფერენციიდან, რომელიც ცნობილია როგორც „დღის წესრიგი 21“, ძირითადი საცნობარო დოკუმენტით, რომელიც აანალიზებს 21-ე საუკუნის გამოწვევებს და სთავაზობს მექანიზმებს ან სტრატეგიებს მათ დასაძლევად. პროგრამის „დღის წესრიგი 21“ ფარგლებში შეიძლება მოიძებნოს ე.წ. „ადგილობრივი დღის წესრიგი 21“, რომელიც წარმოადგენს იმ ზოგადი პროგრამის კონკრეტიზაციას, რომელიც შეზღუდულია ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების პერსპექტივებით, რესურსებითა და საშუალებებით და ფოკუსირებულია ადგილობრივი სუბიექტების როლზე, რომლის შესრულებაც შეუძლიათ მათ მიმდინარე გარემოსდაცვითი გამოწვევების დაძლევაში. ფაქტობრივად, „დღის წესრიგი 21“ ანიჭებს ადგილობრივ სუბიექტებს გადამწყვეტ როლს მდგრადი განვითარების გლობალური მიზნის მიღწევაში.

 

172.     ევროპულ დონეზე ადგილობრივი სუბიექტების მიერ მდგრადი განვითარების მიზნების განსაზღვრა და მათი მიღწევის სტრატეგიების შემუშავება გაძლიერდა ოლბორგის ქარტიით და 2004 წლის ოლბორგის ვალდებულებებით. ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები, რომლებიც უერთდება მდგრადი ქალაქების ევროპულ კამპანიას, პირობას დებენ, განახორციელონ რიგი ვალდებულებებისა („ოლბორგის ვალდებულებები“) მდგრად განვითარებასთან დაკავშირებით და ეს გარდაიქმნება მათი დარგობრივი პოლიტიკის პარადიგმად, რაც, რა თქმა უნდა, მოიცავს ქალაქთმშენებლობას. ამ ვალდებულებების მე-5 პუნქტი ეხება დაგეგმვასა და დიზაინს. ამ სათაურის ქვეშ ხელმომწერი მუნიციპალიტეტები პირობას დებენ, რომ თავის თავზე აიღონ „სტრატეგიული როლი ქალაქთმშენებლობისა და დიზაინის სფეროში გარემოსდაცვითი, სოციალური, ეკონომიკური, ჯანდაცვისა და კულტურული საკითხების ყველას საკეთილდღეოდ მოგვარებაში“.

 

173.     კონკრეტულად, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებმა, რომლებიც იცავენ ამ ვალდებულებებს, უნდა იმუშაონ მიზნების მისაღწევად, რომელსაც აქვს ქალაქთმშენებლობის რეზონანსები:

 

1.     მიტოვებული ან არახელსაყრელი ტერიტორიების ხელახალი გამოყენება და რეგენერაცია.

2.     ქალაქების განვრცობის თავიდან აცილება მოსახლეობის შესაბამისი სიმჭიდროვის მიღწევით და უპირატესობის მინიჭება უკვე ათვისებული ტერიტორიის („ბრაუნფილდის“) და არა აუთვისებელი ტერიტორიის („გრინფილდის“) განვითარებისთვის.

3.     შენობებისა და ობიექტების შერეული გამოყენების უზრუნველყოფა სამუშაოს, საცხოვრებლისა და მომსახურებების კარგი ბალანსით, ქალაქის ცენტრებში საბინადრო გამოყენებისთვის უპირატესობის მინიჭებით.

4.     ჩვენი საქალაქო კულტურული მემკვიდრეობის სათანადო კონსერვაციის, განახლებისა და გამოყენების/ხელახალი გამოყენების უზრუნველყოფა.

5.     მდგრადი დიზაინისა და მშენებლობის მოთხოვნების გამოყენება და მაღალი ხარისხის არქიტექტურისა და სამშენებლო ტექნოლოგიების ხელშეწყობა.

 

174.     ამრიგად, ცხადია, რომ ოლბორგის ვალდებულებები და ოლბორგის ქარტია გავლენას ახდენს მდგრადი განვითარების პოლიტიკის ერთ-ერთი ძირითადი სექტორის, კერძოდ, საქალაქო პოლიტიკის განსაზღვრაზე. ამგვარად, მუნიციპალიტეტები, რომლებიც შეუერთდნენ ამ საერთაშორისო მოძრაობას, ვალდებულნი არიან, განახორციელონ გარკვეული პროცედურები, მოამზადონ და მიიღონ სახელმძღვანელო პრინციპები, რომლებიც შემდგომში პირდაპირ გავლენას მოახდენს ქალაქთმშენებლობის პოლიტიკაზე და, შესაბამისად, დაგეგმვის შემუშავებულ ინსტრუმენტებზე ადგილობრივ დონეზე.

 

175.     დღის წესრიგი 21-ის 28-ე თავის თანახმად, ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის ფარგლებში ადგილობრივ პროცესებს შემდეგი მახასიათებლები აქვს:

(ა) ისინი ნებაყოფლობითი ხასიათისაა; (ბ) ისინი ღია პროცესებს შეადგენს; (გ) მათ თანმიმდევრული ხასიათი აქვს; (დ) ისინი საერთო პასუხისმგებლობის მაგალითია; (ე) ისინი უნდა იქნეს გამოყენებული სუბსიდიარობის კუთხით; (ე) ისინი აერთიანებენ ყველა მუნიციპალურ პოლიტიკას; (თ) მოქალაქეთა მონაწილეობა უმნიშვნელოვანესია.

 

176.     რაც შეეხება ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესის ძირითად ელემენტებს, პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ადგილობრივი დღის წესრიგი 21, როგორც ის განსაზღვრულია ოლბორგის ქარტიაში, არ წარმოადგენს უნივერსალური და ერთგვაროვანი გამოყენების ზუსტ, ფორმალურ და დახურულ ოქმს, როგორც, მაგალითად, ISO 14000 სტანდარტი. პირიქით, ადგილობრივი დღის წესრიგი 21 არის ერთგვარი იდეალი, რომელსაც თან ახლავს მთელი რიგი ნაბიჯები, როგორც მატერიალური (მდგრადობის პოლიტიკური ვალდებულება), ისე პროცედურული (მოქალაქეების ჩართულობა, დოკუმენტების მომზადება და ა.შ.). ამდენად, ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესი უშვებს სხვადასხვა ფორმატის შიდა ოპერაციას. თუმცა, ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ მუნიციპალიტეტში დღის წესრიგი 21-ის განვითარების ძირითადი ნაბიჯები მინიმუმ შემდეგია:

 

         ადგილობრივი საბჭოს გადაწყვეტილება ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესის განხორციელების შესახებ, სასურველია მიღებული იქნეს ერთსულოვანი კენჭისყრით;

         სოციალური მონაწილეობის გეგმის შემუშავება, დოკუმენტი, რომელშიც დეტალურადაა აღწერილი არხები, ინიციატივები და ინსტრუმენტები მთელ პროცესში ადგილობრივი მოსახლეობის მონაწილეობისთვის. მონაწილეობა არის ნებისმიერი ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის არსებითი და გარდაუვალი ელემენტი;

         მუნიციპალიტეტის „გარემოსდაცვითი აუდიტის“ განხორციელება, რომელიც წარმოადგენს ანალიზების, კვლევებისა და დიაგნოზების ერთობლიობას, რომელიც აჯამებს გარემოს მდგომარეობას ადგილობრივ ტერიტორიაზე;

         „გარემოსდაცვითი დეკლარაციის“ მომზადება. ეს დოკუმენტი ასახავს გარემოსდაცვითი აუდიტის შედეგებს და ქმედებებს და მიზნად ისახავს მეზობლებისთვის მათ გაცნობას;

         „გარემოსდაცვითი სამოქმედო გეგმის“ მომზადება. ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რადგანაც ის განსაზღვრავს მიზნებსა და სტრატეგიულ ხაზებს, რომელთა მიხედვითაც განხორციელდება მუნიციპალიტეტის ვალდებულება მდგრადი განვითარებისადმი. ეს სამოქმედო გეგმა შედგება „სტრატეგიული ხაზებისგან“, რომლებიც, თავის მხრივ, შედგება „სამოქმედო პროგრამებისგან“. თითოეული სამოქმედო პროგრამის ფარგლებში არის „კონკრეტული პროექტები“, რომლებსაც აქვს სპეციფიკურობის და ოპერაციული სიზუსტის უფრო მაღალი ხარისხი. თითოეულ ამ კონკრეტულ პროექტს ჰყავს ადგილობრივი ადმინისტრაციის ქვედანაყოფი ან სამსახური, რომელიც პასუხისმგებელია მის განხორციელებასა და შესრულებაზე;

         მონიტორინგის გეგმის დადგენა რიგ ადრე დადგენილ „გარემოს ინდიკატორებთან“ შესაბამისობის მონიტორინგის მიზნით. ცხადია, არ არსებობს ინდიკატორების დადგენილი რაოდენობა, რადგან მუნიციპალიტეტის გარემოსდაცვითი კონტექსტი შეიძლება შედგებოდეს მრავალი ასპექტისგან, რაც დამოკიდებულია ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოს ადგილმდებარეობაზე, მორფოლოგიაზე, მოსახლეობასა და ეკონომიკურ მდგომარეობაზე. ნებისმიერ შემთხვევაში, ინდიკატორები უნდა იყოს მარტივი და გაზომვადი. მონიტორინგის გეგმა უნდა განხორციელდეს ამ მიზნით შექმნილი სპეციალური ადგილობრივი კომისიის ხელმძღვანელობით და პასუხისმგებელი იყოს გარემოსდაცვით სამოქმედო გეგმაში დეტალურად მოცემული შეფასების მიზნებისა და მოქმედებების კონტროლის შესრულებაზე;

         გადასინჯვა და უწყვეტი გაუმჯობესება: ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესი არ არის ჩაფიქრებული როგორც დროში შეზღუდული ინიციატივა, რომელიც აწარმოებს „საბოლოო“ დოკუმენტებს, არამედ აღიქმება როგორც უწყვეტი პროცესი, რომელიც დაფუძნებულია გარემოსდაცვითი მიზნების მუდმივ გაუმჯობესებაზე, კორექტირებასა და განახლებაზე.

 

4.5 ადგილობრივი კარგი პრაქტიკა გარემოსდაცვით საკითხებსა და კლიმატის ცვლილებაზე

 

177.     ზემოთ განხილულ გარემოსა და კლიმატის ცვლილების სფეროში მომუშავე ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საერთაშორისო გაერთიანებებმა და ქსელებმა შეიმუშავეს „კარგი პრაქტიკა“ ამ სფეროებში. ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ განხორციელებული პროექტები ან ინიციატივები საბოლოო ჯამში შეიძლება გახდეს ნიშნული სხვებისთვის. ვინაიდან ევროპაში ბევრი ქსელი და გაერთიანება არსებობს, ჩვენ მხოლოდ ორზე მივუთითებთ, რომელთაგან ერთს კონტინენტური განზომილება აქვს, მეორეს – ეროვნული.

 

178.     ევროპულ დონეზე კარგი პრაქტიკის ასეთი კრებულის შესანიშნავი მაგალითია მდგრადი ქალაქების ევროპული პლატფორმის მიერ შედგენილი მონაცემთა ბაზა. ის ეხება წინადადებებს ტრანსფორმაციული მოქმედებების დაჯილდოებიდან, ყოველწლიური კონკურსი, რომელიც აღიარებს ადგილობრივ ინიციატივებს, რომლებიც ახორციელებს მდგრადი განვითარების პრინციპებს.[63] ყოველწლიურად რამდენიმე კანდიდატი წარადგენს თავის მიღწევებს, ხოლო საუკეთესო მაგალითს ირჩევს ჟიური.

179.     2021 წელს ჯილდო მოიცავდა 10000 ევროს; სტენდს მდგრადი ქალაქების პლატფორმის შესახებ; ინიციატივის ხელშეწყობას ICLEI ვებგვერდისა და ელექტრონული ბიულეტენის, ასევე, სოციალური მედიის არხების მეშვეობით; და მდგრად განვითარებასთან დაკავშირებულ პუბლიკაციებში გაშუქებას. ყოველწლიურად წარდგენილი წინადადებები და კარგი პრაქტიკა ინახება მონაცემთა ბაზაში, რომელსაც მართავს პლატფორმა.[64] მონაცემთა ბაზა აჩვენებს, რომ ევროპის ბევრმა მუნიციპალიტეტმა განახორციელა ტრანსფორმაციული ქმედებები, რომლებიც მოიცავს გარემოსდაცვით და მდგრადობის საკითხებს, მათ შორის, საქალაქო მობილობას, მდგრად შესყიდვებს, კლიმატის ცვლილებას, საზოგადოების მონაწილეობას, სამოქალაქო მონაწილეობის ხელშეწყობას, დეკარბონიზაციასა და „გრინფილდისა“ და ბუნებრივი სივრცის გამოყენებას.

180.     ეროვნულ დონეზე, ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების უაღრესად ფუნქციონალური ქსელია ესპანეთის „ქალაქების ქსელი კლიმატისთვის“ (La Red Española de Ciudades por el Clima). ამ ქსელის, რომელიც ესპანეთის მუნიციპალიტეტებისა და პროვინციების ფედერაციის (FEMP) ნაწილია, ფოკუსი კლიმატის ცვლილებაა. ის ჩამოყალიბდა 2005 წელს და დღეს მოიცავს 300-ზე მეტ მსხვილ და საშუალო ზომის ადგილობრივ მთავრობას, რომელიც შედგება ესპანეთის მთლიანი მოსახლეობის 60%-ზე მეტისგან, რომლებმაც თავიანთ თავზე აიღეს, თავიანთ პოლიტიკაში შეიტანონ კლიმატის ცვლილების შერბილება და ადაპტაცია.

181.     ქსელი ასრულებს რამდენიმე ამოცანას: პირველი, ის ცდილობს, კოორდინაცია გაუწიოს და ხელი შეუწყოს ადგილობრივი კლიმატის ცვლილების პოლიტიკას ესპანეთის ქალაქებში. მეორე, ის ხელს უწყობს კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ქმედებებს ადგილობრივი მთავრობების მონაწილეობით, გამოდის რა გამოცდილების გაზიარების ფორუმის როლში და უზრუნველყოფს რა გადაწყვეტილებებსა და ზომებს, რომლებიც შეიძლება განახორციელონ საქალაქო საბჭოებმა კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად. დაბოლოს, ის ხელს უწყობს ერთობლივი პროექტების განხორციელებას და ავითარებს ცნობიერების ამაღლების აქტივობებს, განსაკუთრებით ახალგაზრდებში.[65]

 

5. დასკვნები და რეკომენდაციები

 

5.1 დასკვნები

 

182. შეიძლება გამოტანილი იქნეს შემდეგი დასკვნები:

 

a.            ამჟამად არ არსებობს ზოგადი ან გამჭოლი საერთაშორისო გარემოსდაცვითი კონვენცია და არც საერთაშორისო კონვენცია, რომელიც აღიარებს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლების არსებობას.

 

b.            ანალოგიურად, არ არსებობს ადამიანის უფლებათა გლობალური საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელიც აღიარებს გარემოს დაცვის „ადამიანის“ ან „ძირითადი“ უფლების არსებობას.

 

c.            ევროპის კონტინენტზე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ცალსახად არ აღიარებს გარემოს დაცვის ადამიანის უფლებას, თუმცა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კონვენციის ზოგიერთი მუხლი „მწვანე“ ან ეკოლოგიურ ჭრილში განმარტა. ევროკავშირში არ არსებობს კანონი, რომელიც აცხადებს გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლების არსებობას. თუმცა, გაეროს ევროპის ეკონომიკური კომისიის ორჰუსის კონვენცია ადგენს ზოგიერთ ინსტრუმენტულ ან პროცედურულ უფლებას, რაც ქმნის გარემოსდაცვითი დემოკრატიის უფლებების ჯგუფს.

 

d.            ზოგიერთმა ევროპულმა ქვეყანამ თავის კონსტიტუციაში პირდაპირ შეიტანა გარემოს დაცვის ადამიანის ან ძირითადი უფლება, ჯანსაღი გარემოს უფლება ან დაბალანსებული გარემოს უფლება. სხვა ქვეყნებს ეს არ გაუკეთებია, მაგრამ მათი საკონსტიტუციო სასამართლოების პრეცედენტულმა სამართალმა საბოლოოდ აღიარა ასეთი უფლებები სხვა მონათესავე უფლებების „გამწვანებით“, როგორიცაა ჯანმრთელობის უფლება. დაბოლოს, ზოგიერთ ქვეყანაში გარემოს დაცვის უფლება არ მიიჩნევა ადამიანის ან ძირითად უფლებად ამ ტერმინის ჭეშმარიტი გაგებით, არამედ სახელმძღვანელო პოლიტიკის მიმართულებად ან მიდგომად.

 

e.            ამჟამად არ არსებობს გლობალური გარემოსდაცვითი ან ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულება, რომელიც აღიარებს ადამიანის უფლებებს კლიმატის ცვლილების კონტექსტში.

 

f.             იგივე დასკვნა შეიძლება გაკეთდეს ევროპის კონტინენტთან დაკავშირებით, სადაც არც ევროპის საბჭოს და არც ევროკავშირს არ დაუდგენია ან განუცხადებია კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული ადამიანის ან ძირითადი უფლებები.

 

g.            ბევრ ქვეყანაში გარემოსდაცვითმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, ინდივიდებმა და მოქალაქეებმა თავიანთი მთავრობებისგან მოითხოვეს კლიმატთან დაკავშირებით უფრო ამბიციური პოლიტიკის გატარება. სადაც ეს მოთხოვნა უარყოფილი იქნა, ზოგიერთმა ინდივიდმა და ჯგუფმა მიმართა სასამართლოს.

 

h.            ეროვნულ სასამართლოებში კლიმატის ცვლილების საკითხებთან დაკავშირებული დავები ჯერჯერობით მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევაში იყო წარმატებული. დანარჩენ საჩივრებში მოთხოვნები ან დაუშვებლად იქნა ცნობილი, ან არსებითად უარყოფილი.

 

i.              ამგვარმა საჩივრებმა ასევე მიაღწია ორ მთავარ ევროპულ სასამართლოს: მართლმსაჯულების ევროპულ სასამართლოს და ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს. თუმცა, პირველ საქმეში ყველა საჩივარი დაუშვებლად იქნა ცნობილი locus standi-ის არარსებობის გამო, ხოლო უკანასკნელ საქმეში – შესული საჩივრები ჯერ არ განხილულა.

 

j.              საპარლამენტო ასამბლეამ გასცა რამდენიმე რეკომენდაცია სავალდებულო საერთაშორისო დოკუმენტში გარემოს დაცვის ადამიანის უფლების აღიარების აუცილებლობასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული გამოწვევების გათვალისწინებით. ეს რეკომენდაციები აქტუალურია, როგორც არასდროს.

 

k.            ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები მთავარ როლს ასრულებს კარგი და დაბალანსებული გარემოს არსებობის უზრუნველყოფაში, განსაკუთრებით მის საქალაქო განზომილებაში. უმეტეს ქვეყანაში ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს გარემოსდაცვით საკითხებში საკმაო კომპეტენცია აქვთ.

 

l.              ევროპაში ადგილობრივმა ხელისუფლების ორგანოებმა შექმნეს რამდენიმე გაერთიანება, ქსელი და ტრანსნაციონალური ორგანიზაცია, რათა გააძლიერონ თავიანთი საქმიანობა გარემოს დაცვისა და კლიმატის ცვლილების სფეროში. ამით ისინი უზრუნველყოფენ არა მხოლოდ გარემოს დაცვის უფლებებს, არამედ სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლებას, რაც დაკავშირებულია კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ ბრძოლასთან. მათ ასევე შექმნეს უამრავი კარგი პრაქტიკა ამ სფეროებში.

 

m.           ევროპის საბჭოს კონტექსტში მიზანშეწონილია დავასკვნათ, რომ წევრ ქვეყნებს შორის ამჟამად არ არსებობს პოლიტიკური შეთანხმება, რომ შეიტანონ გარემოს დაცვის ადამიანის უფლება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაში ან მიიღონ კონვენციის ოქმი გარემოს დაცვის უფლებების შესახებ. ამას აჩვენებს ამ მიმართულებით ასამბლეისა და ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების ორგანოთა კონგრესის არაერთი წარუმატებელი მოწოდება.

 

n.            ამასთან, გარემოს დაცვასთან და კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული უფლებების განმტკიცების მიზნით შესაძლებელი იქნებოდა ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის ან მისი დამატებითი ოქმის სფეროში მუშაობის გათვალისწინება. შესაძლო მიზანი შეიძლება იყოს დამატებითი ოქმის შესწორება გარემოს დაცვის კონკრეტული უფლებების შეტანის მიზნით. ალტერნატიულად, შეიძლება დაიწყოს მუშაობა გარემოს დაცვის უფლებებისა და კლიმატის ცვლილების უფლებების შესახებ ქარტიის ახალ დამატებით ოქმზე.

 

5.2      რეკომენდაციები

 

183. ზემოაღნიშნული მოსაზრებებისა და დასკვნების საფუძველზე მიზანშეწონილია, შემოგთავაზოთ შემდეგი რეკომენდაციები:

 

a.             ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებმა თავიანთი უფლებამოსილებისა და კომპეტენციების ფარგლებში აქტიურად უნდა იმუშაონ გარემოს დაცვის მიმართულებით, უზრუნველყონ სუფთა გარემოს უფლება და, ირიბად, ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის ადამიანის უფლებები. ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებმა თავიანთ ყოველდღიურ საქმიანობაში ასევე უნდა დაიცვან გარემოს დაცვის უფლებების სტანდარტები.

 

b.             ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპეტენციაა ადგილობრივი სივრცითი დაგეგმარება და განაშენიანება. ადგილობრივ ან ცენტრალურ მთავრობებს შეუძლიათ კანონების მიღება გარემოს დასაცავად, რათა უზრუნველყონ თავიანთი მოქალაქეების მონაწილეობა ქალაქთმშენებლობის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. აღსანიშნავია, რომ განაშენიანებისა და მშენებლობის სექტორი დაბინძურების ერთ-ერთი უდიდესი წყაროა და ყველაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს გარემოზე. ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების ორგანოებმა შეიძლება აამაღლონ სტანდარტები ან დააწესონ შეზღუდვები განაშენიანებისთვის. იმისათვის, რომ მშენებლობა იყოს ეკომეგობრული, მათ ხელი უნდა შეუწყონ „მწვანე მშენებლობას“, ანუ სამშენებლო პროცესს, რომელიც მოითხოვს ეკოლოგიურად სუფთა მასალებით მშენებლობას, განახლებადი ენერგიის, მზის ენერგიის გამოყენებით და, რაც მთავარია, შრომის უსაფრთხოების, ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვის უმაღლესი სტანდარტების (შრომის უსაფრთხოებისა და ჯანმრთელობის დაცვის ინსტიტუტი – IOSH) დაცვით.

 

c.             კონგრესის ფარგლებში უნდა გადაიდგას ნაბიჯები ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის დამატებითი ოქმის პროექტის მოსამზადებლად, რომელიც კონკრეტულად შეეხება გარემოს დაცვის უფლებებს ადგილობრივ დონეზე. პროექტი საბოლოოდ უნდა მიიღოს მინისტრთა კომიტეტმა.

 

d.             ამ დამატებითმა ოქმმა, პირველ რიგში, უნდა აღიაროს ადგილობრივი მოსახლეობის არსებითი უფლებები გარემოსდაცვით საკითხებში, ანუ გარემოს დაცვის ადამიანის უფლება ადგილობრივ დონეზე. ამ მიზნით, ოქმის პროექტი შეიძლება შთაგონებული იყოს ორჰუსის კონვენციის პირველ ორ ბურჯში უკვე გათვალისწინებული წესებითა და პრინციპებით: ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ხელთ არსებული გარემოსდაცვითი ინფორმაციაზე წვდომის უფლება და საბჭოსა და სხვა ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში მონაწილეობის უფლება. ამ მხრივ, შეიძლება განმეორდეს ქარტიის არსებული დამატებითი ოქმის დებულებები ადგილობრივ საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ, რაც მათ გარკვეულ კონკრეტიზაციას მისცემს გარემოს დაცვის სფეროში. ამიტომ, ოქმის პროექტის ეს ნაწილი ყურადღებას უნდა ამახვილებდეს ურთიერთობაზე ადგილობრივ მოსახლეობასა და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს შორის.

 

e.             ოქმის პროექტის მეორე ნაწილი მიზნად უნდა ისახავდეს იმას, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს ჰქონდეთ საჭირო კომპეტენციები, ავტონომია და რესურსები გარემოსდაცვითი საკითხების მოსაგვარებლად, იმისათვის, რომ შეძლონ ადგილობრივ დონეზე გარემოს დაცვის „ადამიანის უფლების“ სრულად განხორციელება. შედეგად, ოქმის ეს ნაწილი ყურადღებას გაამახვილებდა ადგილობრივი, და არა სახელმწიფო ან/და რეგიონული, ხელისუფლების ორგანოების კანონით განსაზღვრულ უფლებამოსილებებსა და მმართველობით შესაძლებლობებზე.

 

f.              ამ დამატებითი ოქმის ტექსტის მომზადების მიზნით, რეკომენდებულია, კონგრესმა შექმნას ექსპერტთა ჯგუფი, რომელსაც დაევალება ოქმის პროექტის მომზადება მიმდინარე წლის ბოლომდე.

 

184. ასევე რეკომენდებულია:

 

a.      მონიტორინგის კომიტეტის მიერ ქარტიის შესრულების პერიოდული მონიტორინგის დროს მომზადებულ კითხვარებსა და ანგარიშებში სპეციალური პუნქტის ჩართვა ადგილობრივი მთავრობის ეროვნული სისტემის ძლიერი და სუსტი მხარეების შესახებ, გარემოსდაცვითი უფლებებისა და კლიმატის ცვლილების სფეროში. იმისათვის, რომ არ გადაიტვირთოს მიმდინარე მონიტორინგის ანგარიშების მომზადება, ეს წინადადება შეიძლება განხორციელდეს მას შემდეგ, რაც Covid-19-ის პანდემია მართვადი გახდება და აღარ იქნება საჭირო ასეთ ანგარიშებში კონკრეტული პუნქტის შეტანა ჯანდაცვის ამ კრიზისის ადგილობრივ მთავრობებზე გავლენის შესახებ, როგორც ამჟამად კეთდება.

 

b.      კონგრესის ფარგლებში სპეციალური ვებგვერდის შექმნა, რომელიც მოიცავს ინფორმაციას გარემოს დაცვისა და კლიმატის ცვლილების სფეროში ადგილობრივ დონეზე მიღებული საუკეთესო პრაქტიკის შესახებ.

c.      კონგრესის კონფერენციის ორგანიზება ადგილობრივ დონეზე გარემოს დაცვის უფლებებისა და კლიმატის ცვლილების შესახებ.

 

d.      ყოველწლიური პრემიის დაწესება ადგილობრივი საუკეთესო პრაქტიკისთვის გარემოს დაცვისა და კლიმატის ცვლილების სფეროში, მდგრადი ქალაქების ევროპული პლატფორმის ტრანსფორმაციული მოქმედების დაჯილდოების ან საჯარო სექტორის ევროპული დაჯილდოების (EPSA) მოდელის მიხედვით, რომელსაც საჯარო ადმინისტრირების ევროპული ინსტიტუტი (EIPA) ანიჭებს.

 

e.      ეროვნული ხელისუფლების ორგანოებს ასევე შეუძლიათ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისთვის განახორციელონ ცნობიერების ამაღლების კამპანიები იმისათვის, რომ ადგილობრივი პოლიტიკა ითვალისწინებდეს გარემოსდაცვით და კლიმატის ცვლილების სფეროს და აძლიერებდეს სუბნაციონალური მთავრობების შესაძლებლობებს კლიმატის საკითხების გადასაჭრელად.

 

f.       ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებს ეძლევათ რეკომენდაცია, განახორციელონ ადგილობრივი დღის წესრიგი 21-ის პროცესები იმისათვის, რომ განსაზღვრონ და მიიღონ მდგრად განვითარებასთან დაკავშირებული საუკეთესო პოლიტიკა და სტრატეგიები, ოლბორგის ქარტიის ან სხვა საყოველთაოდ აღიარებული ოქმის მოდელის მიხედვით.

 

 

 



[1] რეზოლუციის წინასწარი პროექტი, დაამტკიცა მონიტორინგის კომიტეტმა 2022 წლის 30 ივნისს.

[2] რეკომენდაციის წინასწარი პროექტი, რომელიც მონიტორინგის კომიტეტმა 2022 წლის 30 ივნისს დაამტკიცა.

[3] იხ. Pallemaerts, M. (2005), “Introduction: human rights and environmental protection”, in Déjeant-Pons, M. and Pallemaerts, M. (eds), “Human rights and the environment”, Council of Europe Publishing, Strasbourg, გვ. 11-22.

[4] იხ. Déjeant-Pons, M. and Pallemaerts, M. (2005), “Human rights to environmental procedural rights”, in Déjeant-Pons, M. and Pallemaerts, M. (eds), “Human rights and the environment”, Council of Europe Publishing, Strasbourg, გვ. 23-46.

[5] იხ. Kiss, A-Ch. (1976), “Peut-on définir le droit de l’homme à l’environnement ?”, Revue juridique de l’environnement, 1.

[6] ასეთი ხელშეკრულებების ენციკლოპედიური კომპილაციისთვის იხ. Rüster, B., Simma, B. and Bock, M. (eds) (1975), International protection of the environment: treaties and related documents, Vols 1-31, Oceana Publications, New York.

[7] 1985 წლის ვენის კონვენცია ოზონის შრის დაცვის შესახებ.

[8] 1989 წლის ბაზელის კონვენცია სახიფათო ნარჩენების ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვასა და მათ განთავსებაზე კონტროლის შესახებ.

[9] 1992 წლის გაეროს ჩარჩო კონვენცია კლიმატის ცვლილების შესახებ და 2015 წლის პარიზის შეთანხმება.

[10] . https://globalpactenvironment.org, წვდომა 2022 წლის 8 ივნისს.

[11] პაქტის 1-ელი მუხლი, სახელწოდებით „ეკოლოგიურად სუფთა გარემოს უფლება“, აცხადებს: „ყველა ადამიანს აქვს უფლება, იცხოვროს მისი ჯანმრთელობის, კეთილდღეობის, ღირსების, კულტურისა და თვითრეალიზაციისთვის შესაბამის, ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში.“

[12] „ადამიანს აქვს თავისუფლების, თანასწორობისა და ცხოვრების ადეკვატური პირობების ძირითადი უფლება ისეთ გარემოში, რომელიც იძლევა ღირსეული და კარგი ცხოვრების საშუალებას და მას ეკისრება მნიშვნელოვანი პასუხისმგებლობა, დაიცვას და გააუმჯობესოს გარემო ახლანდელი და მომავალი თაობებისთვის.“

[13] „ადამიანი მდგრადი განვითარების საკითხების ყურადღების ცენტრშია. მას აქვს ბუნებასთან ჰარმონიაში ჯანსაღი და პროდუქტიული ცხოვრების უფლება.“

[14] ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია მიიღო გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ და ის ამტკიცებს ყველა ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს. ის გენერალური ასამბლეის მიერ 1948 წლის 10 დეკემბერს რეზოლუციის 217 სახით იქნა მიღებული მესამე სესიაზე.

[15] სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი არის მრავალმხრივი ხელშეკრულება, რომელიც მიღებულია გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუციით 2200A (XXI) 1966 წლის 16 დეკემბერს. ის ავალდებულებს ხელშემკვრელ მხარეებს, პატივი სცენ ხალხის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, როგორიცაა სიცოცხლის უფლება, რელიგიის თავისუფლება, სიტყვის თავისუფლება, შეკრების თავისუფლება, ხმის მიცემის უფლება და სათანადო სასამართლო პროცესისა და სამართლიანი სასამართლოს უფლება.

[16] საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ არის მრავალმხრივი ხელშეკრულება, რომელიც გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო 1966 წლის 16 დეკემბერს              რეზოლუციის 2200A (XXI) მეშვეობით და ძალაში შევიდა

[17] 1976 წლის იანვრიდან.

[18] პაქტის მე-12.2(b) მუხლის შესაბამისად, მხარეებმა უნდა იმუშაონ „გარემოსდაცვითი და ინდუსტრიული ჰიგიენის ყველა ასპექტის გაუმჯობესების“ მიმართულებით.

[19] „ადამიანის უფლება სუფთა, ჯანსაღ და მდგრად გარემოზე“, რეზოლუცია 48/13, რომელიც მიღებულია გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოს მიერ თავის ორმოცდამერვე სესიაზე 2021 წლის 8 ოქტომბერს.

[20] ორჰუსის კონვენციის ხელმომწერთა სიის სანახავად იხ. https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=IND&mtdsg_no=XXVII13&chapter=27&clang=_en, წვდომა 2022 წლის 9 ივნისს.

[21] ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის დამატებითი ოქმი ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოს საქმეებში მონაწილეობის უფლების შესახებ, უტრეხტი, 2009 წლის 16 ნოემბერი (CETS No. 207).

[22] გაეროს ადამიანის უფლებათა საბჭოს თანახმად, 155-ზე მეტმა სახელმწიფომ აღიარა ჯანსაღი გარემოს უფლება რაიმე ფორმით, კერძოდ, საერთაშორისო ხელშეკრულებებში ან ეროვნულ კონსტიტუციებში, კანონმდებლობაში ან პოლიტიკაში (იხ. რეზოლუცია 48/13).

[23] Chacun a le droit de vivre dans un environnement équilibré et respectueux de la santé”.

[24] „ყველას აქვს ჯანსაღი და ეკოლოგიურად დაბალანსებული ადამიანური საცხოვრებელი გარემოს უფლება და მისი დაცვის ვალდებულება“.

[25] „ყველას აქვს ჯანსაღი გარემოს უფლება. ყველას აქვს უფლება, მიიღოს დროული და სრული ინფორმაცია გარემოს მდგომარეობის შესახებ, გავლენა მოახდინოს გარემოსთვის მნიშვნელოვან საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღებაზე და ამ უფლებების სამართლებრივ დაცვაზე“.

[26] „უნგრეთის რესპუბლიკა აღიარებს და ახორციელებს ყველას უფლებას ჯანსაღ გარემოზე.“ 70-ე მუხლში ასევე აღნიშნულია გარემოს დაცვა, როგორც ინსტრუმენტი ჯანმრთელობის უფლების უზრუნველსაყოფად.

[27] „საჯარო ინსტიტუტებმა ხელი უნდა შეუწყონ მდგრად განვითარებას, რაც ჯანსაღი გარემოსკენ მიგვიყვანს ახლანდელი და მომავალი თაობებისთვის“.

[28] ეს კანონი შედგება ორი დებულებისგან: 1-ელი მუხლის, 1-ელი პუნქტი: „ავსტრიის რესპუბლიკა აცხადებს თავის ვალდებულებას გარემოს ყოვლისმომცველი დაცვის მიმართ“; და 1-ელი მუხლის მე-2 პუნქტი: „გარემოს ყოვლისმომცველი დაცვა ნიშნავს ბუნებრივი გარემოს, როგორც ადამიანის სიცოცხლის საფუძვლის, მავნე ზემოქმედებისგან დაცვას... განსაკუთრებით ჰაერის, წყლისა და ნიადაგის სისუფთავის შენარჩუნების ზომებთან მიმართებით, ისევე როგორც უსიამოვნო ხმაურის ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად“.

[29] „(1) ყველას აქვს უფლება, იცხოვროს ეკოლოგიურად სუფთა და ჯანსაღ გარემოში, იკვებოს ჯანსაღი საკვებით და გამოიყენოს უსაფრთხო საყოფაცხოვრებო მოწყობილობები. (2) სახელმწიფომ უნდა მისცეს თითოეულ ინდივიდს ბუნებრივი გარემოს მდგომარეობის, ცხოვრებისა და სამუშაო პირობების შესახებ სანდო ინფორმაციის თავისუფლად წვდომისა და გავრცელების უფლება“.

[30] „(1) ყველას აქვს უფლება ცხოვრობდეს ჯანმრთელობისთვის უვნებელ გარემოში, სარგებლობდეს ბუნებრივი გარემოთი და საჯარო სივრცით. ყველას აქვს უფლება დროულად მიიღოს სრული ინფორმაცია გარემოს მდგომარეობის შესახებ. ყველას აქვს უფლება ზრუნავდეს გარემოს დაცვაზე. გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლება უზრუნველყოფილია კანონით; (2) ახლანდელი და მომავალი თაობების ინტერესების გათვალისწინებით გარემოს დაცვა და ბუნებრივი რესურსებით რაციონალური სარგებლობა უზრუნველყოფილია კანონით“.

 

[31] კონვენცია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ, რომელიც ხელმოწერილია რომში 1950 წლის 4 ნოემბერს.

[32] „(1) ყველას აქვს პირადი და ოჯახური ცხოვრების, საკუთარი სახლისა და მიმოწერის პატივისცემის უფლება. (2) არ უნდა მოხდეს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მიერ ამ უფლების განხორციელებაში ჩარევა, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა კანონის შესაბამისად ხდება და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ან ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებისთვის, არეულობის ან დანაშაულის პრევენციისთვის, ჯანმრთელობისა და მორალის დასაცავად ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად“.

[33] 1980-2011 წლებში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილებებისა და განაჩენების ჩამონათვალისთვის იხ. Council of Europe (2012), Manual on human rights and the environment (2nd edn), Council of Europe Publishing, Strasbourg, გვ. 143-148.

[34] რეკომენდაცია 1130 (1990) ევროპის ქარტიისა და გარემოს დაცვისა და მდგრადი განვითარების ევროპული კონვენციის ჩამოყალიბების შესახებ.

[35] მომხსენებელი: ქ-ნი ედიტე ესტრელა, პორტუგალია

[36] მომხსენებელი: ბ-ნი ოლივიერ ბეშტი, საფრანგეთი

[37] მომხსენებელი: ბ-ნი სიმონ მუტქინი, ბელგია.

[38] ამ თემაზე უამრავი წიგნი და ხელშეკრულება არსებობს. მნიშვნელოვანი მაგალითია Hollo, E., Kulovesi, K. and Mehling, M. (eds) (2013), Climate change and the law, Springer, Berlin.

[39] იხ. ინუიტების შუამდგომლობა ადამიანის უფლებათა ინტერამერიკული სასამართლოსადმი ჯერ კიდევ 2005 წელს.

[40] იხ. Sindico, F. and Mbengue, M. M. (2021), Comparative climate change litigation: beyond the usual suspects, Ius Comparatum – Global Studies in Comparative Law, Springer, Basel, გვ. 472-488.

[41] იხ. გაეროს გარემოს დაცვის პროგრამა (2017 წ.), კლიმატის ცვლილების სასამართლო დავის სტატუსი – გლობალური მიმოხილვა, UNEP, ნაირობი; კლიმატის ცვლილების კანონმდებლობის საბინის ცენტრი, კლიმატის ცვლილების შესახებ სასამართლო დავების მონაცემთა ბაზა., ხელმისაწვდომია ბმულზე http://climatecasechart.com, წვდომა 2022 წლის 12 ივნისს.

42. ალბათ ამ შესაძლებლობის საუკეთესო მაგალითია საქმე Saúl Luciano Lliuva v. RWE AG, რომელიც დაიწყო 2015 წელს პერუს მოქალაქემ გერმანული ენერგეტიკული კორპორაციის წინააღმდეგ. გერმანიის პირველი ინსტანციის სამოქალაქო სასამართლომ სარჩელი არ დააკმაყოფილა.

[42] ცნობილი მაგალითია დავა, რომელიც ეხება ვენის აეროპორტის გაფართოებას, სადაც არასამთავრობო ორგანიზაცია გამოვიდა მთავრობის წინააღმდეგ მესამე ასაფრენი ბილიკის აშენებასთან დაკავშირებით, ამტკიცებდა რა, რომ CO2-ის ემისიების ზრდა შეუსაბამო იყო ფედერალური მთავრობის მიერ დადგენილ ემისიების შემცირების მიზნებთან. საჩივარი დააკმაყოფილა ქვედა ინსტანციის სასამართლომ 2016 წელს, მაგრამ გააუქმა ავსტრიის საკონსტიტუციო სასამართლომ 2017 წელს.

[43] იხ. de Sadeleer, N. (2021), “Climate change litigation in the EU”, Australian National University, Centre for European Studies Briefing Paper Series, Vol 12 (5).

[44] ჰააგის რაიონული სასამართლოს 2015 წლის 24 ივნისის გადაწყვეტილება (ECLI:NL:RBDHA:2015:7196).

[45] ამ გადაწყვეტილების შესახებ იხ. Loth, M. (2016), “Climate change liability after all”, Tilburg Law Review, Journal on International and Comparative Law 21, გვ. 5-30; Berkamp, L. (2015), “A Dutch court’s ‘revolutionary’ climate policy judgment: the perversion of judicial power, the state’s duties of care, and science”, Journal for European Environmental Law & Planning Law 12.

[46] საერთო სასამართლოს 2020 წლის 6 მაისის ბრძანება, საქმე Sabo and Others v. Parliament and Council (საქმე T-141/19, EU:T:2020:179).

[47] საერთო სასამართლოს 2019 წლის 8 მაისის ბრძანება, საქმე Carvalho and Others v. Parliament and Council (საქმე T-330/18, EU:T:2019:324).

[48] როგორც ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა კომისარმა განაცხადა Duarte-ის საქმეში, წარმოადგენდა რა მესამე მხარეს, „კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული საჩივრების მზარდი რაოდენობა აძლევს სასამართლოს უნიკალურ შესაძლებლობას, განაგრძოს სამართლებრივი გზის ჩამოყალიბება კონვენციის სრული განხორციელების მიმართულებით და უზრუნველყოს დაზარალებულთა რეალური დაცვა, რომლებზეც ზეგავლენა იქონია გარემოს დეგრადაციამ და კლიმატის ცვლილებამ“.

[49] თავის გამოსვლაში კომისარმა განაცხადა: „სასამართლოს არსებული პრეცედენტული სამართალი, კერძოდ, კონვენციის მე-2, მე-3 და მე-8 მუხლების შესაბამისად, აჩვენებს, რომ კონვენცია უკვე მოიცავს ჯანსაღი გარემოს უფლების ბევრ ელემენტს. დისკრიმინაციის აკრძალვასთან ერთად, რომელიც გათვალისწინებულია კონვენციის მე-14 მუხლით, ის უზრუნველყოფს მყარ სამართლებრივ საფუძველს კლიმატის ცვლილების გამო დაზარალებულთა დასაცავად“. (გვ. 10)

[50] ანგარიშის დოკ. 15362, 2021 წლის 10 სექტემბერი, „სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო პასუხისმგებლობის საკითხების განხილვა კლიმატის ცვლილების კონტექსტში“ (მომხსენებელი: ბ-ნი ზია ალტუნიალდიზი, თურქეთი).

[51] დოკ. 15351, 2021 წლის 24 აგვისტო, „მეტი მონაწილეობითი დემოკრატია კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ საბრძოლველად“, პოლიტიკურ საკითხთა და დემოკრატიის კომიტეტი (მომხსენებელი: ბ-ნი გეორგიოს პაპანდრეუ, საბერძნეთი).

[52] დოკ. 15353, 2021 წლის 26 აგვისტო, „კლიმატის კრიზისი და კანონის უზენაესობა“, სოციალურ საკითხთა, ჯანმრთელობისა და მდგრადი განვითარების კომიტეტი (მომხსენებელი: ქ-ნი ედიტე ესტრელა, პორტუგალია).

[53] ევროპის გარემოს დაცვის სააგენტო (2021 წ.), „ჰაერის ხარისხი ევროპაში 2021“, ხელმისაწვდომია ბმულზე www.eea.europa.eu/publications/air-quality-ineurope-2021, წვდომა 2022 წლის 14 ნოემბერს.

[54] განმარტებითი ანგარიშის თანახმად, ამ განვითარების სამი ძირითადი მიზეზი არსებობს: „მონაწილეობა მნიშვნელოვანია გადაწყვეტილებების ლეგიტიმურობის შესანარჩუნებლად და ანგარიშვალდებულების უზრუნველსაყოფად... სახელმწიფო ხელისუფლებამ უნდა მოუსმინოს და ისწავლოს იმისათვის, რომ უკეთესი პოლიტიკა და მომსახურებები შეიმუშაოს... მონაწილეობა იძლევა კუთვნილების გრძნობას და აქცევს ადგილობრივ თემებს ადგილებად, სადაც ადამიანებს სურთ ცხოვრება და მუშაობა როგორც ახლა, ისე მომავალში“. ქარტიის ოქმი აძლევს ქარტიის მხარე სახელმწიფოებს შესაძლებლობას, გააფართოონ თავიანთი საერთაშორისო სამართლებრივი ვალდებულებების მოქმედების სფერო მასში ადგილობრივ დონეზე ფიზიკური პირების გარკვეული უფლებების ჩართვით.

[55] ამ რეზოლუციის ტექსტისთვის იხილეთ: Déjeant-Pons, M. and Pallemaerts, M. (2005), “Human rights and the environment”, Council of Europe Publishing, Strasbourg, გვ. 228-230.

[56] www.coe.int/en/web/human-rights-rule-of-law/human-rights-and-the-environment, წვდომა 2022 წლის 15 ივნისს.

[57] იხ. https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf, წვდომა 2022 წლის 15 ივნისს. 28.1-28.7 პუნქტები აანალიზებს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების ინიციატივებს დღის წესრიგი 21-ის მხარდასაჭერად.

[58] ICLEI დააარსა 1990 წელს 200-ზე მეტმა ადგილობრივი ორგანიზაციის წარმომადგენელმა მთელი მსოფლიოდან ნიუ-იორკში გამართულ მსოფლიო კონგრესზე. ICLEI არის ადგილობრივი ადმინისტრაციების საერთაშორისო გაერთიანება (და მათი წარმომადგენლობითი რეგიონული ან ეროვნული გაერთიანებები), რომლებმაც აიღეს მკაფიო ვალდებულებები მდგრადი განვითარებისთვის. მისი მსოფლიო სამდივნო მდებარეობს ბონში.

[59] ევროპის ქალაქების ქარტია მდგრადი განვითარებისთვის, ოლბორგი, დანია, 1994 წლის 27 მაისი.

[60] „ლისაბონის სამოქმედო გეგმა: ქარტიიდან მოქმედებამდე“, ლისაბონი, პორტუგალია, 1996 წლის 8 ოქტომბერი.

[61] „ევროპის მუნიციპალური ლიდერების ჰანოვერის კონფერენცია 21-ე საუკუნის მიჯნაზე“, ჰანოვერი, გერმანია, 2000 წლის 24 სექტემბერი.

[62] https://sustainablecities.eu/the-aalborg-charter, წვდომა 2022 წლის 16 ივნისს.

[63] . https://sustainablecities.eu/transformative-action-award, წვდომა 2022 წლის 17 ივნისს.

[64] 2017 წლის შემდეგ გამარჯვებულები იხ. ბმულზე https://sustainablecities.eu/transformative-actions-database, წვდომა 2022 წლის 17 ივნისს.

[65] www.redciudadesclima.es, წვდომა 2022 წლის 17 ივნისს.