Strasburg, 19 listopada 2010 r.                                                             CCJE(2010)2 Final

                                                                                                                                          

RADA KONSULTACYJNA SĘDZIÓW EUROPEJSKICH

(CCJE)

OpiniA nR 13 (2010) W SPRAWIE ROLI SĄDU W WYKONYWANIU SĄDOWYCH ORZECZEŃ


I.      Wprowadzenie

1.      Komitet Ministrów Rady Europy zalecił Radzie Konsultacyjnej Sędziów Europejskich (zwanej dalej „CCJE”) opracowanie w 2010 roku opinii w sprawie „roli sądu na tle innych funkcji państwowych oraz uprawnień uczestników postępowania”[1].

2.      CCJE sporządziła niniejszą opinię na podstawie odpowiedzi zawartych w kwestionariuszu otrzymanym z 34 państw członkowskich. Odpowiedzi z praktycznie wszystkich państw członkowskich wskazują na istnienie poważnych przeszkód dla skutecznej i właściwej egzekucji sądowych orzeczeń. Przeszkody te dotyczą zarówno prawa cywilnego, jak i administracyjnego oraz karnego. Jeżeli chodzi o sprawy cywilne i administracyjne, państwa członkowskie skarżą się w szczególności na złożoność i kosztowność procedur egzekucyjnych. W odniesieniu do spraw karnych państwa członkowskie podnoszą, między innymi, kwestie nieodpowiednich warunków w więzieniach oraz braku precyzyjnych uregulowań w sferze wykonywania kar.

3.      Niniejsza opinia zawiera propozycje konkretnych środków mających na celu poprawę roli sądu w zakresie egzekwowania sądowych orzeczeń, nie dotyczy natomiast procedur wykonawczych jako takich.

4.      W tym celu rola sądu zostanie przeanalizowana pod kątem wykonywania sądowych orzeczeń w sprawach cywilnych, administracyjnych i karnych, jak również orzeczeń wydawanych przez trybunały międzynarodowe, w szczególności Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „Trybunałem”).

5.      Opracowując niniejszą opinię CCJE bazowała na dokumentach przyjętych przez Radę Europy, w szczególności na:

-     Europejskiej konwencji praw człowieka (zwanej dalej „EKPC”), a zwłaszcza art. 5, 6, 8 i 13, jak również  art. 1 Protokołu nr 1;

-     deklaracji Konferencji Wysokiego Szczebla z Interlaken w sprawie przyszłości Trybunału (19 Luty 2010 r.);

-     rekomendacji Komitetu Ministrów dla państw członkowskich nr Rec(2003)16 w sprawie egzekucji decyzji administracyjnych oraz orzeczeń sądowych w dziedzinie prawa administracyjnego;

-     rekomendacji Komitetu Ministrów dla państw członkowskich nr Rec(2003)17 w sprawie egzekucji;

-     rekomendacji Komitetu Ministrów dla państw członkowskich nr Rec(2006)2 w sprawie europejskich zasad więziennictwa;

-     rekomendacji Komitetu Ministrów dla państw członkowskich nr CM/Rec(2008)2w sprawie zapewnienia efektywnych środków wewnętrznych w celu szybkiego wykonywania orzeczeń Trybunału;

-     raporcie CEPEJ „Europejskie systemy sądownicze” (wyd. 2010);

-     „Wykonywanie orzeczeń sądowych w Europie” (Studium CEPEJ nr 8);

-     wytycznych CEPEJ dotyczących lepszej implementacji bieżącej rekomendacji Rady Europy w sprawie egzekucji;

-     3. rocznym raporcie 2009 w sprawie nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń Trybunału;

-     Konwencji o ochronie danych osobowych (ETS nr 108);

-     opiniach komisarza ds. praw człowieka wyrażonych w dokumencie „Niewłaściwa egzekucja orzeczeń sądowych podważa zaufanie do państwowego wymiaru sprawiedliwości” (31 sierpnia 2009 r.);

-     Konwencji Rady Europy w sprawie wykonywania orzeczeń oraz ekstradycji: Europejskiej konwencji o ekstradycji (ETS nr 24) oraz protokołach do tej konwencji (ETS nr 86 i 98), Europejskiej konwencji o nadzorze nad osobami skazanymi w zawieszeniu lub warunkowo zwolnionymi (ETS nr 51), Europejskiej konwencji o międzynarodowej prawomocności orzeczeń w sprawach karnych (ETS nr 70), Konwencji o przekazywaniu osób skazanych (ETS nr 112) oraz dodatkowym protokole do tej konwencji (ETS nr 167);

jak również na konkretnych orzeczeniach Trybunału w tym zakresie, w szczególności w sprawach:

-           Hornsby przeciwko Grecji (19 marca 1997 r., nr 18357/91);

-           Burdow przeciwko Rosji nr 2 (15 stycznia 2004 r., nr 33509/04);

-           Akaszew przeciwko Rosji (12 czerwca 2008 r., nr 30616/05);

-           Zielinski, Pradal i Gonzalez oraz inni przeciwko Francji (28 października 1999 r., nr.       24846/94 i nast.);

-           Cabourdin przeciwko Francji (11 kwietnia 2006 r., No. 60796/00);

-           Immobiliare Saffi przeciwko Włochom (28 czerwca 1999 r., GC No. 22774/93);

-           Papon przeciwko Francji (25 lipca 2002 r., No. 54210/00);

-           Annoni Di Gussola oraz Desbordes i Omer przeciwko Francji (14 listopada 2000 r., nr    31819/96, 33293/96).

II.      Zasady ogólne

6.      Egzekucję należy rozumieć jako wykonanie sądowego orzeczenia oraz innego rodzaju sądowych i pozasądowych tytułów egzekucyjnych. Może ona obejmować nakaz podjęcia jakiejś czynności, nakaz powstrzymania się od danej czynności, jak również nakaz zapłaty zasądzonej kwoty. Może również obejmować kary finansowe i pozbawienia wolności.

7.      Skuteczna egzekucja prawomocnych orzeczeń sądowych jest fundamentalnym elementem państwa prawa. Zasadniczą rzeczą jest bowiem zapewnienie zaufania społeczeństwa do władzy sądowniczej. Jeżeli orzeczenia sądowe nie są wykonywane, wówczas niezawisłość sądu, jak i prawo do rzetelnego procesu (art. 6 EKPC), są jedynie pozorem.

8.      Postępowania egzekucyjne należy przeprowadzać w zgodzie z podstawowymi prawami               i swobodami człowieka (art. 3, 5, 6, 8, 10, 11 EKPC, ochrona danych osobowych itd.).

9.      Orzeczenie podlegające wykonaniu musi się odznaczać precyzyjnością i jasno określać stosowne prawa i obowiązki tak, aby nie stwarzać przeszkód dla jego skutecznej egzekucji[2].

10.  Orzeczenia Trybunału pokazują, że w niektórych przypadkach władze ustawodawcze lub wykonawcze próbowały wywierać wpływ na wykonanie orzeczeń poprzez zaprzeczenie, zawieszenie bądź odmowę zwrócenia się do policji. Wtrącały się również do toczących się postępowań uchwalając regulacje, często o charakterze retroaktywnym bądź interpretacyjnym, mające na celu zmianę przewidywanego wyniku jednej lub kilku spraw sądowych, albo wprowadzając nowe środki odwoławcze[3].

11.  Wykonanie orzeczenia nie może być podważane przez czynniki zewnętrzne, niezależnie od tego, czy jest to interwencja władzy wykonawczej czy też interwencja ustawodawcy uchwalającego regulacje o charakterze retroaktywnym.

12.  Samo pojęcie „niezawisłego” trybunału, określone w art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka, zakłada, że jego prawo do wydawania prawomocnych orzeczeń nie może być przedmiotem żadnego rodzaju zatwierdzenia ani ratyfikacji, jak również że treść tych orzeczeń nie może być zmieniana przez władze pozasądowe, łącznie z głową państwa[4]. Dlatego też wszystkie organy władzy państwowej powinny zapewnić, aby regulacje prawne mówiące o niezawisłości sądów, zawarte zarówno w konstytucji, jak i aktach prawnych wyższego rzędu, były skonstruowane w sposób wymagający niezwłocznej egzekucji orzeczeń sądowych bez ingerencji innych organów państwowych. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest amnestia oraz ułaskawienie w sprawach karnych. Zawieszenie wykonania orzeczenia sądu może nastąpić wyłącznie na mocy innej decyzji sądu.

13.  Postępowanie egzekucyjne nie powinno być odraczane, chyba że na podstawie określonych prawem przesłanek. Wszelkie przypadki odroczenia powinny być przedmiotem sądowej kontroli.

14.  Funkcjonariusze przeprowadzający egzekucję nie powinni mieć prawa kwestionowania ani zmiany treści orzeczenia.

15.  Jeżeli strona wnosi o wykonanie orzeczenia, to należy zapewnić łatwość wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Należy unikać wszelkich utrudnień w tym zakresie, na przykład zbyt wysokich kosztów postępowania.

16.  Egzekucja powinna być szybka i skuteczna. W związku z powyższym należy zapewnić w tym zakresie niezbędne środki. Czytelne przepisy powinny regulować kwestie dostępnych środków, właściwych organów oraz obowiązujących procedur.

17.  W państwach członkowskich powinny funkcjonować procedury pozwalające                           na przyspieszone lub pilne postępowanie egzekucyjne w przypadkach, w których zwłoka                  w tym zakresie mogłaby spowodować nieodwracalne szkody (chodzi tutaj na przykład                o niektóre sprawy rodzinne, sprawy, w których pozwany uciekł bądź mataczy, sprawy dotyczące wydalenia czy też związane z ryzykiem uszkodzenia mienia, itp.).

18.  Aby sądy mogły dobrze wykonywać swoje obowiązki w zakresie egzekucji, władza sądownicza być wyposażona w następujące możliwości działania:

·                     możliwość złożenia w sądzie odwołania w przypadku, gdy stosowne organy nie wszczynają postępowania egzekucyjnego bądź opóźniają to postępowanie; sąd powinien interweniować również w przypadkach dotyczących podstawowych praw stron; we wszystkich przypadkach sąd powinien mieć prawo przyznawać uzasadnione odszkodowanie;

·                     możliwość złożenia w sądzie odwołania lub skargi w przypadku jakiegokolwiek nadużycia procedur egzekucyjnych;

·                     możliwość złożenia w sądzie odwołania w celu rozstrzygnięcia sporu dotyczącego egzekucji oraz wydania władzom państwowym lub innego rodzaju właściwym organom zaleceń w zakresie wykonania orzeczenia; na końcowym etapie to sąd powinien decydować o zastosowaniu wszelkich możliwych środków w celu zapewnienia wykonania orzeczenia;

·                     możliwość zidentyfikowania oraz należytego uwzględnienia praw i interesów stron trzecich oraz członków rodziny, łącznie z dziećmi.

19.  W niektórych systemach strony mogą być obligowane do wykonania orzeczenia sądowego w drodze przymusu pośredniego, polegającego na przykład na nałożeniu grzywny lub regulacjach prawnych wprowadzających możliwość wniesienia oskarżenia              w razie odmowy wykonania orzeczenia. CCJE stoi na stanowisku, że tego rodzaju pośrednie środki egzekucyjne, które we wszystkich przypadkach powinny wynikać z przepisów prawa i być dopuszczane przez sąd, zarówno w ramach orzeczenia, jak i na późniejszym etapie, mają szczególne znaczenie z punktu widzenia zapewnienia egzekucji w pilnych sprawach, w sprawach, w których konkretnego świadczenia nie da się zastąpić równoważnym środkiem, a także w sprawach rodzinnych, w których użycie siły może skutkować naruszeniem interesu dzieci. Biorąc pod uwagę korzyści płynące z zastosowania środków przymusu pośredniego, CCJE rekomenduje możliwie najszersze ich użycie przez sądy, co w większości przypadków będzie równocześnie skutkować niezwłocznym wykonaniem orzeczenia.

20.  CCJE stoi na stanowisku, że koszty postępowania egzekucyjnego powinny zostać ujęte w przejrzyste ramy regulacyjne, najlepiej o charakterze ustawodawczym. Wysokość opłat powinna uwzględniać charakter czynności podejmowanej przez funkcjonariuszy odpowiedzialnych za egzekucję, niekoniecznie proporcjonalnie do wartości roszczenia. W przypadku sporu o wysokości kosztów powinien decydować sąd.

21.  W celu zapewnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości uczestnikom postępowania, którzy nie są w stanie ponieść kosztów postępowania egzekucyjnego, należy proponować alternatywną pomoc prawną lub alternatywne rozwiązania finansowe (ze środków publicznych bądź w postaci obniżenia kosztów).

22.  Kluczowe znaczenie, jakie dla państwa prawa ma egzekucja orzeczeń, wymaga aby dane dotyczące postępowań egzekucyjnych były ujmowane w systemach oceny wymiaru sprawiedliwości oraz w informacjach na temat systemów sądowych udostępnianych osobom korzystającym z sądów, opinii publicznej i środkom masowego przekazu, zgodnie z propozycją zawartą w opinii CCJE nr 6 (części A i C).

23.  CCJE rekomenduje, aby rady ds. sądownictwa lub inne stosowne i niezależne organy regularnie publikowały raporty na temat skuteczności egzekucji, łącznie z danymi dotyczącymi zwłoki w postępowaniach i ich przyczyn oraz informacjami na temat różnych metod egzekucji. Specjalny rozdział powinien być poświęcony egzekucji orzeczeń sądowych przeciwko podmiotom publicznym.

III.      Rola sądu w wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych

24.  Wykonanie orzeczenia sądu nie powinno wymagać wszczęcia kolejnego postępowania, a procedury egzekucyjne nie powinny dopuszczać możliwości ponownego rozpatrywania pierwotnej decyzji ze względów merytorycznych. Tym niemniej sąd może mieć prawo do zawieszenia lub odroczenia egzekucji biorąc pod uwagę szczególną sytuację stron, na przykład w wykonaniu przepisu art. 8 EKPC.

25.  Aby strony postępowania miały zaufanie do systemu sądowniczego w państwie prawa, egzekucja musi być proporcjonalna, słuszna i skuteczna. Przykładowo, wyśledzenie                   i zajęcie majątku pozwanego powinno zostać przeprowadzone w sposób możliwie najbardziej skuteczny, jednak z uwzględnieniem obowiązujących uregulowań w zakresie praw człowieka, ochrony danych osobowych oraz możliwości odwołania się do sądu.

26.  Jeżeli strony mogą bez przeszkód dysponować swoimi prawami oraz dojdą wspólnie do zgodnego z prawem porozumienia w sprawie egzekucji, to żaden przepis prawa nie powinien stać na przeszkodzie dla realizacji takiego porozumienia.

27.  Należy pogodzić podstawowe prawo dotyczące ochrony danych z możliwością wykorzystania, w ramach postępowania egzekucyjnego, znajdujących się w bazach danych informacji na temat majątku dłużników. Wymaga to precyzyjnego uregulowania procedur oraz zezwoleń na korzystanie z baz danych w celu zagwarantowania skutecznej i całkowitej egzekucji oraz zapobiegania jakimkolwiek nadużyciom. Wszystkie organy państwa odpowiedzialne za bazy danych zawierające informacje niezbędne dla skutecznej egzekucji powinny być zobowiązane do przekazywania tych danych sądom.

28.  Ponowne wykorzystanie informacji na temat majątku pozwanego w związku z późniejszymi postępowaniami, w których jest on stroną, powinno się odbywać na podstawie jasno zdefiniowanych, konkretnych przepisów prawa (wyznaczających na przykład ściśle określone terminy retencji danych itp.) oraz spełniać wszystkie niezbędne proceduralne wymogi w celu rozpoczęcia postępowania.

IV.      Rola sądu w wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach administracyjnych

29.  CCJE stoi na stanowisku, że większość zasad określonych w odniesieniu do egzekucji w sprawach cywilnych powinna również mieć zastosowanie „mutatis mutandis“ do egzekucji w sprawach administracyjnych, niezależnie od tego, czy egzekucja jest prowadzona względem osoby prywatnej, czy też instytucji publicznej.

30.  Tym niemniej, istnieją pewne szczególne względy dotyczące egzekucji orzeczeń sądowych wobec podmiotów publicznych. Mogą one mieć miejsce w ramach prawa administracyjnego, ale również w sporach cywilnych.

31.  Po pierwsze, CCJE stoi na stanowisku, że w państwie prawa podmioty publiczne są przede wszystkim zobowiązane do przestrzegania orzeczeń sądowych oraz ich niezwłocznego wykonywania z urzędu. Sama idea, że organ państwa mógłby odmówić wykonania orzeczenia sądu podważa koncepcję państwa prawa.

32.  Duża liczba spraw wnoszonych do Trybunału dotyczy niewykonywania orzeczeń sądów przez organy publiczne. Państwo powinno natychmiast respektować decyzje podejmowane na jego niekorzyść bez konieczności odwoływania się przez powoda do procedur egzekucyjnych. Trybunał wielokrotnie przyjmował do rozpatrzenia sprawy wnoszone przez wnioskodawców, którzy albo nie skorzystali z tego rodzaju procedur albo musieli to zrobić i twierdzili, że „osoba, która uzyskała prawomocne orzeczenie przeciwko państwu w wyniku wygranego postępowania nie może być zmuszana do wszczynania postępowania egzekucyjnego w celu wykonania orzeczenia”[5].

33.  Ustawodawstwo państw powinno zawierać przepisy prawne umożliwiające w razie konieczności skorzystania z przymusowej egzekucji orzeczenia wszczęcie postępowania dyscyplinarnego oraz karnego w stosunku do funkcjonariuszy, których można obarczyć odpowiedzialnością za odmowę wykonania orzeczenia lub zwłokę w jego wykonaniu, a także pociągnięcie ich do odpowiedzialności cywilnoprawnej.

34.  Państwa powinny obciążać tych funkcjonariuszy wszelkimi dodatkowymi kosztami poniesionymi wskutek odmowy bądź zwłoki w wykonaniu orzeczenia. Czynności funkcjonariuszy publicznych, którzy opóźniają lub odmawiają wykonania orzeczenia, powinny być zawsze przedmiotem skutecznej kontroli sądowej.

35.  Niedopuszczalna jest ustawodawcza ingerencja w trwające postępowanie egzekucyjne, zwłaszcza jeżeli dłużnikiem jest podmiot publiczny.

36.  Postępowanie egzekucyjne powinno być prowadzone przed tymi samymi organami odpowiedzialnymi za egzekucję, co w przypadku egzekucji prowadzonej wobec osób prywatnych, i zastosowanie powinny mieć te same zasady proceduralne. Nie należy ograniczać możliwości sądu w stosowaniu tych samych przepisów prawa oraz w orzekaniu skutecznego odszkodowania z tytułu zwłoki w postępowaniu egzekucyjnym (indeksacja, domyślne odsetki w powszechnie obowiązującej wysokości, odszkodowanie bezpośrednie, inne kary)[6].

37.  Orzeczenia dotyczące decyzji organu administracji odmawiającej obcokrajowcowi prawa pobytu na terytorium kraju wiążą się często z pytaniem o możliwość wydalenia takiego obcokrajowca. W tym kontekście wydalenie oznacza wykonanie decyzji organu. CCJE stoi na stanowisku, że w celu zapewnienia skutecznej kontroli sądowej państwa nie powinny uniemożliwiać sądom badania dopuszczalności wydalenia w nieprawomocnym bądź prawomocnym orzeczeniu dotyczącym czynności organu administracyjnego.

V.      Rola sądu w wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach karnych

38.  Przestrzegania zasad państwa prawa w sprawach karnych wymaga całkowitego wykonania wszystkich kar lub sankcji karnych, niezależnie od charakteru wydanego wyroku. Dlatego też państwa członkowskie powinny się powstrzymać od stosowania polityki skutkującej orzekaniem za niskich kar, które nie są wykonywane, czy to z powodów budżetowych, braku miejsc w zakładach karnych, czy też ze względów praktycznych. Tego rodzaju polityka podważa autorytet sądownictwa, a tym samym ideę państwa prawa jako taką.

39.  Kara może zostać orzeczona w postaci pozbawienia wolności, grzywny bądź innego rodzaju sankcji (na przykład odebrania prawa jazdy, zakazu  wykonywania określonego zawodu itp.). Co do zasady, faktyczna realizacja tego rodzaju sankcji nie zależy od sądu; środki takie są egzekwowane przez prokuraturę, policję lub innego rodzaju właściwe organy administracji. Do wykonywania takich obowiązków sąd lub inne właściwe władze mogą wyznaczyć publicznych lub prywatnych funkcjonariuszy, takich jak na przykład komornicy. W każdym przypadku wykonywanie tego rodzaju uprawnień oraz egzekucja środków karnych wywierają bezpośredni wpływ na prawa jednostki. Rola sądu polega na ochronie i zapewnieniu przestrzegania tych praw w ramach sądowego orzeczenia będącego przedmiotem egzekucji.

40.  Karę pozbawienia wolności można analizować z dwóch rożnych punktów widzenia. Pierwszy dotyczy sposobu wykonania wyroku, czyli czasu i sposobu jego realizacji, które mogą obejmować takie kwestie, jak umorzenie, ułaskawienie, ograniczenie wolności lub zwolnienie warunkowe pod nadzorem sądowym lub elektronicznym. Drugi punkt widzenia odnosi się do fizycznych lub psychologicznych warunków bądź skutków pozbawienia wolności, które mogą wiązać się z takimi zagadnieniami, jak zgodność pozbawienia wolności z prawem albo warunki w zakładzie karnym.

41.  W niektórych państwach członkowskich sposób wykonania wyroku może być określany przez sąd. W innych tym aspektem zajmuje się komisja ds. zwolnień bądź innego rodzaju organ administracyjny. W każdym przypadku tego rodzaju środki muszą być realizowane na podstawie jasnej procedury oraz podlegać sądowej kontroli.

42.  Wszelkie zmiany charakteru bądź miejsca pozbawienia wolności, na przykład umieszczenie osadzonego w zakładzie psychiatrycznym z powodu stanu jego zdrowia psychicznego, muszą być przedmiotem sądowej kontroli bądź zapewniać możliwość złożenia odwołania.

43.  Pozbawienie wolności, niezależnie od jego rodzaju, musi zawsze odbywać się zgodnie z postanowieniami art. 3 i art. 8 EKPC. Nigdy nie wolno osoby zatrzymanej przez policję lub osadzonej w zakładzie karnym traktować w nieludzki bądź upokarzający sposób. Przez cały czas pozbawienia wolności należy szanować godność człowieka. Spełnione muszą być również wymogi art. 8.1 EKPC (poszanowanie prywatności i życia rodzinnego), z zastrzeżeniem postanowień art. 8.2 konwencji (możliwość ingerencji władz publicznych). Do obowiązków sądu należy ochrona oraz windykacja tych praw i gwarancji w każdym państwie członkowskim.

44.  W niektórych państwach członkowskich sąd zajmuje się nadzorem nad warunkami panującymi w miejscach pozbawienia wolności z urzędu. W innych sąd nie ma jurysdykcji w tych sprawach ex officio. Niezależnie od obowiązującego systemu prawodawstwo każdego państwa członkowskiego powinno zapewniać osobie skazanej, jej pełnomocnikowi, a także prokuraturze, możliwość zwrócenia się do sądu jeżeli warunki pozbawienia wolności naruszają podstawowe prawa zagwarantowane w art. 3 i art. 8 EKPC. Przepisy powinny również określać mechanizmy umożliwiające nadzór nad warunkami osadzenia przez niezależny organ administracji, który w razie konieczności powinien mieć możliwość zwracania się do sądu.

45.  Kontakty między sądem a władzami odpowiedzialnymi za wykonanie wyroku (ministerstwo sprawiedliwości, władze więzienne, organy socjalne, dyrekcje zakładów karnych) powinny się generalnie ograniczać do kwestii spornych, zarówno w tych przypadkach, w których władzom tym przedstawia się zarzuty dotyczące warunków pozbawienia wolności lub okoliczności modalnych wykonania wyroku, jak i                           w sytuacjach, w których są one proszone o wydanie opinii na temat sposobu wykonania kary. We wszystkich przypadkach sąd musi podjąć wszelkie niezbędne środki, aby uzyskać stosowne informacje od władz. Władze te muszą również dostarczyć takie informacje stronom kwestionującym dane zagadnienie.

46.  Wyroki nie obejmujące pozbawienia wolności mogą dotyczyć kwestii majątkowych (na przykład grzywna, konfiskata mienia lub likwidacja przedsiębiorstwa) lub praw osobistych (takich, jak na przykład zakaz korzystania z określonych praw czy też odebranie prawa jazdy). Wszystkie tego rodzaju kwestie mogą wiązać się z aspektami prawnymi. Osoba skazana musi mieć możliwość zwrócenia się do sądu z wnioskiem                o zbadanie wszelkich związanych z nimi spraw spornych.

47.  Konieczne jest również zapewnieniem sędziom odpowiedzialnym za kwestie związane              z wykonaniem wyroków specjalistycznych szkoleń, które pozwolą im dokładnie zrozumieć wszystkie prawne, techniczne, społeczne i ludzkie aspekty tego zagadnienia. Szkolenia takie powinny być opracowywane i przeprowadzane we współpracy ze wszystkimi władzami bądź służbami uczestniczącymi w procesie wykonania wyroku, łącznie z sądami, prokuraturą, przedstawicielami ministerstw, personelem i administracją więzienną, kierownictwem zakładów karnych, a także pracownikami służb socjalnych, adwokatami i innymi osobami.

 

VI.      Rola sądu w wykonywaniu orzeczeń na szczeblu międzynarodowym

1.            Wykonywanie orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

                                                                                                                                                      

48.  W opinii nr 9 CCJE wyraziła swoje stanowisko w sprawie roli sądu w przypadku wykonywania orzeczeń na szczeblu międzynarodowym, zwłaszcza tych wydawanych przez Trybunał. W szczególności, Rada określiła sposób, w jaki sąd powinien postępować z orzeczeniami Trybunału.

49.  W przypadku wydania przez Trybunał orzeczenia nakazującego państwu wypłatę odszkodowania wierzyciel powinien mieć prawo wystąpić do krajowego sądu                           z wnioskiem o wszczęcie postępowania egzekucyjnego w sytuacji, gdy orzeczenie Trybunału nie jest wykonywane, z zastrzeżeniem wszelkich środków, które można podjąć na szczeblu ponadnarodowym.

2.            Współpraca międzynarodowa oraz egzekucja transgraniczna

50.  W czasach, gdy funkcjonowanie sądownictwa wiąże się z coraz większą mobilnością oraz rozwojem międzynarodowej wymiany handlowej, priorytetem powinien być rozwój                  i wspieranie wspólnego wymiaru sprawiedliwości dla wszystkich Europejczyków, między innymi poprzez usuwanie barier dla wykonywania przysługujących im praw. Dlatego też orzeczenia sądowe muszą być uznawane i wykonywane we wszystkich państwach członkowskich bez żadnych przeszkód.

51.  Zasady wzajemnego zaufania i uznania to kamienie węgielne budowy wspólnego europejskiego obszaru prawnego przy równoczesnym poszanowaniu różnorodności systemów krajowych. Wzajemne uznanie oznacza, że orzeczenia wydawane w jednym państwie członkowskim obowiązują w pozostałych państwach, w szczególności w ich systemach prawnych. W związku z powyższym zasadnicze znaczenie ma zwiększenie wymiany między przedstawicielami prawniczych profesji. Sieci prawników powinny zostać wzmocnione i zreorganizowane, a ich działania skoordynowane.   

52.  Należy wprowadzić systematyczne szkolenia na szczeblu europejskim dla wszystkich sędziów i prokuratorów. Powinni oni uczestniczyć w inicjatywach szkoleniowych lub wymianie z innymi państwami. Ponadto trzeba rozwijać programy nauki na odległość (e-learning) oraz opracowywać wspólne materiały szkoleniowe, aby uczyć przedstawicieli sądownictwa metod postępowania w ramach mechanizmów europejskich (relacje                       z Trybunałem oraz Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, korzystanie                         z instrumentów wzajemnego uznania i współpracy sądowej, prawo porównawcze itp.).

      a.            Sprawy cywilne i administracyjne

53.  W sprawach cywilnych orzeczenia sądowe powinny być wykonywane bezpośrednio bez żadnych dodatkowych środków pośrednich. W związku z powyższym konieczna jest kontynuacja procesu stopniowej i ostrożnej eliminacji klauzuli exequatur w przypadku niektórych orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych.

54.  Równocześnie należy przyspieszyć procedury oraz zwiększyć efektywność egzekwowania orzeczeń sądowych dzięki lepszym porozumieniom międzynarodowym dotyczącym podejmowania i wykonywania środków o charakterze tymczasowym i zapobiegawczym.

55.  Ponadto należy rozszerzyć zakres wzajemnej uznawalności na obszary dotąd nie objęte prawem europejskim, a mającym zasadnicze znaczenie dla codziennego życia, takim jak spadki i testamenty, reżimy wspólności majątkowej małżonków oraz finansowe konsekwencje separacji małżeństw.

      b.            Sprawy karne

56.  Współpraca międzynarodowa w sprawach karnych obejmuje wiele obszarów. Jako przykłady można podać odbywanie w kraju pochodzenia wyroku wydanego przez sąd                w innym państwie, wnioski o ekstradycję, europejski nakaz aresztowania, uznawanie orzeczeń sądowych w sprawach karnych, współpracę sądowniczą itp.

57.  Wykonywanie orzeczenia zagranicznego sądu powinno się odbywać na podstawie konwencji zawartej przez państwa oraz opierać na wzajemnym zaufaniu do systemów sądowniczych w każdym z tych państw. Sąd kraju wykonania wyroku musi mieć takie zaufanie. Dlatego też nie może on zmieniać ani kwestionować decyzji podjętej przez sąd w kraju pochodzenia. Nie może również odmówić wykonania tej decyzji, chyba że powodem odmowy jest wyłączenie określone w konwencji zawartej przez  kraj wykonania orzeczenia i kraj pochodzenia albo orzeczenie narusza podstawowe prawa danej osoby.

58.  Tym niemniej, jeżeli chodzi o przekazywanie osób skazanych, sąd może modyfikować sankcje nałożone przez sąd zagraniczny, jeżeli możliwość taką dopuszcza konwencja podpisana przez dane państwa.

VII.      Wnioski

A. Skuteczna egzekucja prawomocnych orzeczeń sądowych stanowi fundament państwa prawa. Rzeczą zasadniczą jest zapewnienie zaufania opinii publicznej do władzy sądowniczej i jej autorytetu. Niezawisłość sędziowska oraz prawo do rzetelnego procesu są jedynie pozorem, jeżeli orzeczenia sądów nie są wykonywane.

B. Samo pojęcie „niezawisłego” trybunału, określone w art. 6 Europejskiej konwencji praw człowieka, zakłada, że jego prawo do wydawania prawomocnych orzeczeń nie może być przedmiotem żadnego rodzaju zatwierdzenia ani ratyfikacji, jak również że treść tych orzeczeń nie może być zmieniana przez władze pozasądowe, łącznie z głową państwa.

C. Wszystkie organy władzy państwowej powinny zapewnić, aby regulacje prawne mówiące o niezawisłości sądów, zawarte zarówno w konstytucji, jak i aktach prawnych wyższego rzędu, były skonstruowane w sposób wymagający niezwłocznej egzekucji orzeczeń sądowych bez ingerencji innych organów państwowych. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest amnestia oraz ułaskawienie w sprawach karnych. Zawieszenie wykonania orzeczenia sądu może nastąpić wyłącznie na mocy innej decyzji sądu.

D. Postępowanie egzekucyjne nie powinno być odraczane, chyba że na podstawie określonych prawem przesłanek. Wszelkie przypadki odroczenia powinny być przedmiotem sądowej kontroli. Funkcjonariusze przeprowadzający egzekucję nie powinni mieć prawa kwestionowania ani zmiany treści orzeczenia.

E. W sprawach karnych państwa powinny się powstrzymać od stosowania polityki skutkującej orzekaniem zbyt niskich kar, które nie są wykonywane.

F. CCJE stoi na stanowisku, że w państwie prawa podmioty publiczne są przede wszystkim zobowiązane do przestrzegania orzeczeń sądowych oraz ich niezwłocznego wykonywania z urzędu. Sama idea, że organ państwa mógłby odmówić wykonania orzeczenia sądu podważa koncepcję państwa prawa.

----------------------------------------------------------------------------------------

G. Egzekucja musi być sprawiedliwa, szybka, skuteczna i proporcjonalna.

H. Strony powinny mieć możliwość łatwego wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Należy unikać wszelkich utrudnień w tym zakresie, na przykład zbyt wysokich kosztów postępowania.

I. Wszystkie postępowania egzekucyjne należy przeprowadzać w zgodzie                                   z podstawowymi prawami i swobodami człowieka określonymi zarówno w EKPC, jak                        i innych instrumentach międzynarodowych.

J. Kara pozbawienia wolności musi być wykonywana z poszanowaniem praw określonych w art. 3 i art. 8 EKPC, z zastrzeżeniem postanowień art. 8.2 konwencji.            Do obowiązków sądu należy ochrona oraz windykacja tych praw.

K. Niezależnie od tego, czy odpowiedzialność za sposób wykonywania wyroku ponosi sąd, rada ds. zwolnień czy też organ administracji, to tego rodzaju środki muszą być realizowane na podstawie jasnej procedury oraz podlegać sądowej kontroli.

----------------------------------------------------------------------------------------

L. Zasady wzajemnego zaufania i uznania to kamienie węgielne budowy wspólnego europejskiego obszaru prawnego. Wzajemne uznanie oznacza, że orzeczenia wydawane w jednym państwie członkowskim obowiązują w pozostałych państwach członkowskich, w szczególności w ich systemach prawnych. W związku z powyższym zasadnicze znaczenie ma zwiększenie wymiany między przedstawicielami prawniczych profesji. Ich struktury zawodowe powinny zostać wzmocnione i zreorganizowane. Powinny one również prowadzić między sobą działania koordynujące.

M. CCJE zaleca krajowym radom sądownictwa lub innego rodzaju niezależnym organom regularne publikowanie raportów poświęconych skuteczności egzekucji. Specjalny rozdział powinien być poświęcony egzekucji orzeczeń sądowych w stosunku do podmiotów publicznych.



[1] Zob. zakres zadań CCJE na rok 2010, przyjęty przez Komitet Ministrów na 1075 posiedzeniu Zastępców Ministrów (20 stycznia 2010 r.).

[2] Zob. orzeczenie w sprawie Priwalichin przeciwko Rosji z 12 maja 2010 roku: Trybunał potwierdził, że w celu ustalenia, czy opóźnienie w wykonaniu orzeczenia było uzasadnione, Trybunał musi zbadać, jak bardzo złożone są procedury egzekucyjne, jak postępował wnioskodawca i organy władzy, a także jaki charakter miało wydane orzeczenie (zob. również sprawę Raylyan przeciwko Rosji, nr 22000/03, § 31, 15 lutego 2007 r.).

[3] Zob. na przykład sprawa Immobiliare Saffi przeciwko Włochom, 28 lipca 1999 r.,  a także 156 innych spraw przeciwko Włochom; sprawa Zielinski oraz Pradal i Gonzalez i inni przeciwko Francji, 28 października 1999 r.; sprawa Cabourdin przeciwko Francji, 11 kwietnia 2006 r.

[4] Zob. na przykład sprawa Van de Hurk przeciwko Holandii, 19 kwietnia 1994 r.; sprawa Findlay przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 25 lutego 1997 r., w szczególności §77.

[5] Zob. sprawę Kolcow przeciwko Rosji, 24 lutego 2005 r., §16; zob. również sprawę Petruszko przeciwko Rosji, 24 lutego 2005 r., §18; sprawa Metaxas przeciwko Grecji, 27 maja 2004 r., §19.

[6] Tego rodzaju odszkodowanie jest również bezpośrednim warunkiem określonym w EKPC (w szczególności w art. 1 protokołu nr 1). Według Trybunału sam fakt, że władze wykonały orzeczenie nie może automatycznie oznaczać pozbawienia powoda statusu ofiary przyznanego mu na mocy konwencji, jeżeli nie zaproponowano odpowiedniego zadośćuczynienia za zwłokę w postępowaniu (zob. na przykład sprawę Petruszko przeciwko Rosji, 24 lutego 2005 r., §15). Przy wypłacie stosownego odszkodowania z tytułu zwłoki należy wziąć pod uwagę różne okoliczności w celu zrekompensowania różnicy między sumą wierzytelności a sumą ostatecznie wypłaconą wierzycielowi oraz utraty użyteczności (zob. na przykład sprawę Akkus przeciwko Turcji, 9 lipca 1997 r., sprawę Angelow przeciwko Bułgarii, 22 kwietnia 2004 r. oraz sprawę Eko-Elda Avee przeciwko Grecji, 9 marca 2006 r.). Zadośćuczynienia można również żądać z tytułu strat niepieniężnych (zob. na przykład sprawę Sandor przeciwko Rumunii, 24 marca 2005 r.). Braku odpowiedzialności państwa z tytułu zwłoki w tych różnych sprawach nie można usprawiedliwić niemożnością ustalenia jakiejkolwiek winy lub winy władz publicznych (zob. sprawę Sołodiuk przeciwko Rosji, 12 lipca 2005 r., §16).