4-toni Internacionalno Konferencija vash e Romane Dzuvlja

17-18 septembro 2013, Helsinki

Agoruno/finalno/reporto

Avgovorba/introdukcija/

Pe 17-18 septembro 2013, e Finlandako Gaverno ki kooperacija e Europutne Konsilosar organizirindas e 4-tone Internacionalno Konferencija vash e Romane Dzuvlja. Buteder sar shel Romane dzuvlja katar e nekobor Europakere thema khedije pest e vorbin vash e nakhle inicijative thaj zuraripe pe politika pashe phangle e Romencar pe komunitetako nivelo thaj te den pengi kontribucija vash Strategija pe save droma te lacharel pes e Romane dzuvlengo status ani Europa.

I 4-to Internacionalno Romane Dzuvlengiri Konferencija ande Finlanda si kotor e serijendar katar gasave inicijative so si kerdine thaj azhutisarde katar Europutno Konsilo khetane varesave nacionalno gavernoncar astarindoj katar e 2003 bersh. Pe gasave forumora, e Romane dzuvlen sasa shajipenape te vazden varesave phuchipena, grizhi, te ulaven mashkar pende eksperience thaj khetane te mobilizirinen pes vash khetanutne cilura. Von nekobor drom vakerde vash trubujipe te arakhen pes lache droma vash kooperacija mashkar pende thaj te keren aktivitetura an drakhin/netvorko/ upral buteder tematura thaj grizhi. Kodoleske, pali o 3-to Internacionalno romane Dzuvlengiri Konferencija ande Espania pe 2011 bersh, e Romane dzuvlja kerenas khetane buchi e Europutne Konsilosar thaj e Finlandakere Gavernosar cilosar te zuraren mehanizmura vash bareder konsultacije e Romane dzuvlencar, so azhutisarda te krel pes vi i agenda vash o 4-to Interna Konferencija. E Romane dzuvlja participirindoj ande konferencija azhutisarde te kerel pes i Strategija vash Romane dzuvlengo thaj chajengo zuraripe ande Europa, 2014-2020. Dureder, inicijativengi platforma vakerdini sar implementiribe e strategijengo thaj fasilitacije pe informacijengo ulavipe thaj koordiniribe pe regionalno nivelo vash e butja pashe phangle e Romane dzuvlencar thaj chajencar.

I Strategija, savi si politikano dokumento kerdino upral e diskusije thaj rekomandacije so sasa dendine katar e Romane dzuvlja pe Helsinki Konferencija thaj leindoj ande godzi nekoboren internacionalno inicijativen thaj manushikane hakajengere standardon, cilosar te oven politikakere instrumentura savencar e Romane dzuvlja ka keren advokasi thaj politike buteder parneroncar; nacionalno gavernoncar; internacionalno organizacijencar thaj javera relevantno rigencar. I Strategija ka ovel dendini khetane kodole reportesar.

E Helsinki Konferencijakere prioritetoskere areje

I konferencija kerdijas trin paralelno vorkshopura save so fukusirine pes ko: “I Edikacija sar angleder-kondicija te len pes e hakaja vash e Romane dzuvlja”; “Zuraripe e hakajengo thaj jekhipe mashkar e mursha thaj e dzuvlja ande societa thaj komunitetongiri mobilizacija” thaj “Zuraleder aktivno civilno dzivipe, participacija thaj keribe drakhin/netvorko/ mashkar e Romane dzuvlja”.

I.                    I EDUKACIJA sar angleder-kondicija te len pes e hakaja vash e Romane dzuvlja

O vorkshopo vash i edukacija phutardas nekobor pharipena kolencar arakhena pes e Romane dzuvlja thaj chaja ande edukacijako umal. Sasa diskutuime vi kodo kaj si but importantno te integririnen pes buteder efektivno elelmentura pe Romano identiteti ande skolakere sikljovibaskere planija thaj programija, dzikote, promovirindoj jekh phutardino thaj inkluzivno edukacijako sistemo savo dela shajipe vash modern vaj afirmativno norme ani edukacija, so ka oven adaptirime pe loklano edukacijakere trubujumata so isi e romane chavoren, specijalno e chajoren.

Kodoleske, butivar e Romane chajorengoro avibe dzi pe edukacija si chinavdino katar e andrune vaj avrutne pharipena. O chorolipe thaj socijalno ekskluzija sasa identificirime sar jekh realno pharipe save so e Romane chajoren crdena pe rig katar dzaipe ande shkola. O chorolipe na dela e Romane dadenge thaj dajenge te bichaven pengere chavoren ande shkola, sostar nashti te pokinen sa e koshti vash pengere chavorengi edukacija. E chorilipa isi influence upral e but situacije so biaches reflektirinela pes upral e Romane chajengiri edukacija sostar, butivar von na phiren ande shkola sostar lenge daja thaj dada dena olenge khere responsibilitetija vaj kodoleske sostar si gasavi amamri tradicija thaj sakodziveseskoro dzivdipe. I diskriminacija mamuj e Romane chajorja manifestirinela pes pe but droma, astarindoj katar i opstrukcija e Romane chajorja te aven dzi pe savi vi te ovel edukacija, dzi pe dukhavibe thaj bilachipa kotar olengere kolegi ande shkola thaj kotar e shkolakoro personalno, kotar e choroli shkolaki infrastruktura thaj bilacho kvaliteto ani edukacija savo so sikavela pes kodolesar so but chajorendar na dzanena te ginaven, sar vi kotar ucho procento katar e ikljovibe sholatar thaj, sa dzi pe segregacija e Romane chajorengi ande shkole thaj olengoro bichavibe ande specijalno shkole.

Adava so e Romane chajorja phrandinena pes pe terne bersha sasa indicirimo sar jekh pharipe te dzan ande ucheder edukacijakere nivelura sostar dziven pe tradicinalno Romane komunitetura. E phrandipena pe terne bersha si toleririme thaj ingoririme kotar e themeskere autoritetija vi dzanindoj o fakto kaj e Romane chajorja thaj butivar vi e chavore si teli e nersha save so legalno dela olenge shajipe vash e phrandin, vakerindoj akaj kodo si “ande lengiri tradicija” thaj kodolesar gasavo jekh bilachipe kotar e autoritetija si tretirimo sa kotr e romane kulturatar. Ikljovibe e shkolatar angleder te agoren ola vash e Romane phrandime chajorja dikhela pes kotar e autoritetura sar vareso so sip e Roma “naturalno” thaj kodo na lela save vi te ovel konsekvence.

E legalno thaj legalno politikakare instrumentura save so egzistuin pe themesko nivelo, leindoj kate vi e akcijen vash Romengiri edukacija naj efektivne pe umal katar e Socijalno ekskluzija thaj sistematikani diskriminacija so kerel pes mamuj e Romane chajorja thaj chavore pe sasti edukacija. E anti-diskriminacijakere zakonura dena solucije vash e individualcija saven so isi problemura e diskriminacijasar. Numa, e diskriminacijakere aktura, sar so si shkolaki segregacija, naj rezultato kotar e bilachipe so kerela o sichari vaj i shkola, kodo si rezultato katar e buteder sistematikani praktika savi so nashti te pharuvel pes kodolesar so ka krisisarel pes i shkola vaj o Ministeriumi vash Edukacija.

But participantura katar e Helsinki Konferencija vazdije sama vash o fakti kaj but institucije save keren buchi pe edukacija, na lena an pengi buchi lachi metodologija kana kerela pes vorba vash e multi-etnikane grupe. Dureder, ande edukacijako proceso naj perspetiva vash kodo kon si e Roma, savi kontribucija von keren ando them, olengi chib thaj kulturakere moljaripa vi e tradicije.

Jekh konkluzijendar/klidaripastar/ katar o vorkshop sasa kodo so trubuj te kerel pes chachuno pharuvibe ande edukacija e Romane chajorengi thaj dzuvlengivlja save so javere rigatar rodena, lunge vramaki thaj lachi metodologija thaj lacho butikeribe katar e edukacijakere institucije thaj e javera gavernoskere thaj themeskere sektorija pe buteder nivelura, leindoj katar vi Romane komuniteta, numa vi trujal jekh lachi revizija thaj monitoring katar olengo impakto/influence/. E Romene dzuvlja dije lacho numero rekomandacije vahs e lokalno thaj e nacionalno gavernonge, sar vi e javera aketoronge thaj hemime rigenge pe edukacijakiri areja, sar so hramonela pes teleder:

·         Rekomandacije pe nacionalno thaj lokalno autoritetija

E Gavernoskere autoritetija trubuj te:

ü  Keren aktivitetura savencar ka den kurazho e chajenge te phiren regularno ande shkola thaj te stopuil pes olengo ikljovibe shkolatar. Te keren pes aktivitetura kolencar ka sikaven pes e Romane chajorja te ginaven thaj te hramon thaj te reintegririne pes kodola chajora thaj chavore savo so aba iklestile shkolatar;

ü  Keren pes urgentno aktivitetura kolencar ka agorel pes I segregacija ande shkole kote so sichon e Romane chavore, thaj te integririnen pes ande inkluzivno kvalitetno shkole thaj klasura;

ü  Te keren pes aktivitetura kolencar ka keren prevencija thaj ka maren pes mamuj e stereotipura thaj diskriminacija saven e Romane chajora arakhen ande shkola thaj te sigurinen kaj e Romane chavore si educirime pe jekh inkluzivno edukacijakoro trujalipe bizi diskriminacija thaj bilachipa;

ü  Te adresirinel pes p problem so isi e Romane chavoren kolengere dada thaj daja si migrantura te shaj te sigurinel pes olenge regularno te phiren ande shkola, te ovel olen shajipe vash akademichno edukacija thaj te del pes olenge psiho-socijalno  thaj reintegracijakiri asistencija thaj javer zhutpe savo so ka trubuj olenge;

ü  Eliminirinel finansijakere thaj administracijakere vaj javera pharipena kolencar arakhekacija thaj vi te sigurinel pes olenge provizija katar adekvatno, lachi thaj zurali edukacija. Te kerel pes kvotako sistemo vash e minoritetongere chavore sar drom te sigurinel pes e Romane chajenge te phiren ande mashkaruni thaj ucheder edukacija;

ü  Te identificirinen pes e Romane chajora katar e marginalizirime komunitetura thaj te del pes sistematikano azhutipe te shaj te sigurinel pes olenge te oven pe jekh bersha e javere chavorencar ande shkola thaj te dzan dureder pe uruno nivelo an lengi edukacija;

ü  Te del pes buchi thaj te trenunin pes Romane dzuvlja sichara vaj sikjovibaskere asistentija thaj medijatora te shaj te keren lacheder integracija e Romane chavorenge, thaj lokheste te bajrol o numero katar e Roma porfesionalcura;

ü  Buhljarel pes thaj zurarel pes “Lungeder shajipe vash sikavibaskere” programura vash e Romane dada thaj daja te shaj te fasilitirinel pes socijalno inkluzija vi vash e dada thaj e daja, vi vash e chavore;

ü  Te keren pes treningura pe buchi vash e Romane phureder dzuvlja gasave save olenge ka trubuj;

ü  Keren pes lacheder treningura vash e sichara pe anti-diskriminacija, jekhipe mashkar e dzuvlja thaj e mursha thaj interkulturakere treningura. Dureder, te len pes ani godzi pedagogijakere treningura thaj kote so si relevantno, te arakhen pes modern vaj alternativno instrumentura sar so si vizualno azhutimasko treningo, treningo vash e komunitetura, regionalno sikavipaskere metode thaj vorkshopija, ulavibaskere programija thaj javer;

ü  Te keren pes lacheder kurikulumija thaj te len pes andre elementura katar e Romani nakhli thaj akanutni historija, kultura thaj tradicije vash e fundavni, mashkaruni sikljovni thaj ucheder edukacija;

ü  Kheden pes thaj te distribuirinen pes lache praktike katar inkluzivno, gender senzitivno thaj interkulturakoro “treningo vash e sichara”;

ü  Te len pes ani godzi alternativno edukacija sar jekh drom kolesar ka  sigurinel pes akseso sa e Romane chajenge, bizi te dikhel pes olengi situacija, leindoj kate vi e: television, mobilno thaj sikljovipe duralda;

ü  Implementirinen pes pozitivno aktivitetura te shaj te vazdel pes o numero katar e Romane chavora save so ka phiren ande shkola thaj ka agoren pengiri mashkaruni sikljovni thaj vi univerziteteskiri edukacija;

ü  Te keren pes akcije savencar ka vazdel pes e Romane dadengi thaj dajengi sama vash kodo kaj but importantno si e avguni edukacija, kobor si importantno te phiren e chavore ande shkola thaj te del pes prioriteti ki chavorengi edukacija; te kerel pes efektivno komunitetakiri akcija khetane e Romane dadencar thaj e dajencar thaj te adresirinen pes sa e pharipena thaj shajipena;

ü  Te arakhen pes buteder resursija te shaj te keren pes relevantno modelura thaj te chiven pes andre ande edukacijakoro kurikulumo;

ü  Khedel pes desegrigirimi data baza informacijendar pe gender thaj etniciteto, specijalno samasar vash e Romane chajengo sikljovipe thaj participacijakere nivelura te shaj te sigurinel pes efektivno shkolaki participacija thaj te kerel pes prevencija pe ikljovibe shkolatar, sar vi te den pes jekh shajipena vash e Romane cvhajora, sar so del apes e chavorenge thaj na-Romane chavorenge;

ü  Te kerel pes bareder thaj lacheder konvencionalno Romane dzuvlengere thaj chajengere prioritetija ande e nacionalno thaj lokalno integracijakere strategije vash e Romengiri inkluzija;

ü  Zuraren pes evaluacijakere thaj monitoring sistemura vash kodo sar gender Romane dzuvlengere bucha ka oven integririme ande Romengiri socijalno inkluzija thaj gender jekhipaskere politike thaj aktivitetura;

ü  Te shaj te avel pes dzi pe strukturalno fondura thaj te promovirinel pes e Romane chajengiri edukacija;

ü  Te lacharel pes e kooperacija e Romane komunitetoncar; te adoptuin pes pozitivno metodologija te shaj te pharuvel pes i percepcija vash e Romane komunitetura;

ü  Del pes azhutipe e Romane dzuvlenge te keren inicijative pe loklano thaj regionalno nivelo;

ü  E Romane dzuvlenge thaj chajenge trubuj te del pes lachi edukacija pe manushikane hakaja te shaj te maren pes vash pengere hakaja.

·         Rekomandacije vash e Europaki Unija

I edukacija si zuralo kotor katar o sasto EU-nijako zuraripasko fremo majdur katar o 2015 bersh, specifikane mangipasar vash jekh fer drom thaj kvaliteto. E EU lijas upri peste bari sama vash e manushengoro zuraripe thaj socijalno inkluzija so sikavdas kodolesar so katar pesko budzeto ka del avri €2.5 bilionura vash e azhutipe pe fundavni edukacija thaj Tehnikane thaj Vokacijakere Treningura pe vrama katar 2014 dzi pe 2020 bersh. Dureder, €1.5 biliono adzikerela pest e oven alocirime vash e EU Ucheder Edukacijakiri kooperacija thaj mobilitetoskere programija.

E Europaki Unija trubuj te:

ü  Sigurinel kaj dzi pe 2030 bersh, sako jekh chavoro, leindoj kate vi e Romane chajorren, ka agoren majzala/majcera/ fundavni edukacija thaj ka ovel ole fundavno pendzaribe;

ü  Te keren buchi e partner themencar thaj te zuraren e parteron – thaj e javere akteron, sar so si o privatnikano sektoro thaj ternengere reprezentantura – te shaj te sigurinel jekh koordinirimo drom pe savo ka bajron e rezultatura ande Romane chajengiri edukacija thaj te dzal khetane e nacionalno edukacijakere planencar. Kate si vi dejbe suporto vash e Globalno Parteriribe vash Edukacija thaj keribe buchi upral e internacionalno azhutimaskere efektivne strategije;

ü  Shaj te definirinel pes I segregacija sar nalegalno diskriminacija teli e EU thaj Europakoro zakono.

·         Rekomandacije vash o Europutno Konsilo

ü  Keribe buchi e gavernoncar te pharuven thaj phagen e stereotipon thaj negativno dikhiba mamuj e Romane chajora so kerena pes ande edukacija;

ü  Te zhutil aktiviteton kolencar ka sikaven e daden thaj e dajen, e sicharen thaj e studenton vash o Genocido upral e Roma;

ü  Trenirinel e shkolakere personale/sicharen vash anti-diskriminacija thaj inkluzivno edukacija te shaj te keren prevencija pe segregacija thaj te keren jekh inkluzivno shkolako trujalipe;

ü  Te sigurinel kaj o Kongreso katar e Lokalno thaj Regionalno Autoritetija thaj e kherutne inicijative ka zuraren o buhljaripe e lokalno akcijakere planon vash e Romengi integracija ka oven gender senzibilno thaj ka len ani godzi vash e situacija pe savi si e Romane chaja, sar vi kobor o chorolipe kerela influence upral kodo kobor von shaj te aven dzi pe edukacija;

ü  Te sigurinel kaj o CAHROM ka ikerel pes dzi pesky agenda vash e Romane dzuvljakere tematura thaj te organizirinen regularno tematikane vizite thaj reportija vash e Romengiri edukacija, specijalno fokusesar upral e Romane chajengiri situacija.

II.                  Khidipe/vorkshopo/ vash Zuraleder aktivno civilno dzivipe, participacija thaj netvorkija vash e Romane dzuvlja

E participantura an kodo khidipe phendine pengi sama vash kodo kaj e Romane dzuvlja, generalno dikhindoj, si crdime pe rig katar e socijalno, ekonomikano thaj politikano dzivdipe, sostar upri lende kerela pes diskriminacija, naj olen but bari edukacija vaj treningoja, mamuj lende isi stereotipura, naj len sigurne thana dzivdipaske, kerela pes segregacija upri lende ande edukacijako umal thaj naj olen zor vaj resursija. E dzuvlengi rola sar manushnja so legarena sama vash o kher, vash e tradicija, vash e familijakere moljaripa, butivar si teljardine kotar e familijakere membrura thaj generalno kotar o them/societa.E dzuvlengo nivelo ki poltikani participacija si ekstremno harno/tikno thaj naj olen reprezentacija le lokalno nivelura sar konselorija. Kana vorbisaras vash olengo mobiliziripe, sasa mangipa te organzirinen pes teli nesavo netvor ambrela, num ape kodo momento naj varesavo aktivno netvorko vaj aktivitetura save so reprezentuin e Romane dzuvlengere intereson pe internacionalno nivelo. Kodi situacija kompenzirinela pes kodolesar so isi Romane dzuvlengere NGO pe lokalno vaj nacionalno nivelo save so naj legardine varesave strategijakere vizijasar thaj butivar nashti te egzistirinen.

 

Vi majdur isi strukturalne najekhipena save limitirinena e Romane dzuvlen te keren bareder participacija ande them/societa/. Nanipe korkorutno respekto, nanipe lache modelura, nanipe suporto thaj hev mashkar e Romane dzuvlja kotar lokalno nivelo thaj kodola dzuvlja so kerena buti pe ucheder nivelura, harnjarena e shajipena vash e Romane dzuvlja te astaren varesave zurale thaj bare pozicije. Kodoleske trubuj te kerel pes buchi upral e droma save so ka den bareder shajipena vash e bareder civilno hemipe trujal dijalogo, bareder sama vash socijalno bucha thaj kurazho vash participacija pe informiribe vash e socijalno politike thaj praktike; te keren pes varesave thana (2003) save ka den shajipe vash adzare vakerdini ‘sikavipe vash e komuniteta’, kote so e manusha ka shaj te len participacija, te shunen thaj te sichon jekh javerestar.

O promoviripe pe jekh aktivno civilno dzivipe shaj te barjarel o proceso vash socijalno kohedizija thaj kontribucija pe kodo te lacharel pes e dzivdipaskoro kvaliteto thaj lacheder dzivdipe. Kodoleske, i praktika katar aktivno civilno dzivdipe si phuchipe savo shaj te kerel influence upral e prakticiribe e demokratikane kulturako, thaj o hacharipe kaj e manushnja si involvirime ande komunitetija kote so dziven thaj shaj te pharuven vareso. O koncepto kotar e aktivno civilno dzivdipe ultimativno phenel vash kodo kaj e individualcija thaj e grupe hacharena pes kaj vi von si kotor katar e civilno dzivdipe ande them/societa/ thaj komunitetija kote so teoritikane trajin, thaj kodoleske si pashe dzi pe promoviripe pe socijalno inkluzija thaj kohezija, sar vi arakhibe e identitesko thaj moljaripasko.

Te hacharel pes lacheder o koncepto vash aktivno civilno dzivdipe, kana vorbisaras vash e Romane dzuvlja, trubuj te phenas vi kodo so von trubuj na numa te participirinen sar themeskere manusha, numa vi sar dzuvlja te shaj te keren impakto upral o civilno dzivdipe kote so si sistematikane ignoririme sar dzuvlja thaj themeskere manusha.

 E gindura vakerdine katar e Romane dzuvlja phendine ande Helsinki Konferencija si vash o lokalno nivelo. Ka avel pes dzi pe lacheder dzivdipaskere kondicije vash e Romane dzuvlja pe loklano nivelo, numa te participirinde e Romane dzuvlja sar jekha-jekh themeskere manusha e javerencar.

Varesave konkluzije vakerdine pe kodo vorkshopo chudena sama upral e aktivitetura save ka fokusirinen pes pe treningo, suporto thaj mobilizacija e terne Romane vi na-Romane dzuvlengo pe lokalno nivelo. E terne Romane dzuvlen isi potencijalo te arakhen diferentno droma te maren pes mamuj e negativno stereotipura thaj kodoleske trubuj olenge suporto thaj azhutipe, sar vi aktivno dijalogo e lokalno autoritetoncar thaj te keren efektivno partneriribe lokalnone gavernoncar. Kodoleske, si importantno te del pes suporto thaj kurazho e terne Romane Dzuvlenge te khelen jekh aktivno rola. Majodorutno legaripe thaj suporto vash e terne Romane dzuvlja shaj te kerel kontribucija upral o mobiliziripe thaj zuraripe e komunitetongo kotar jekh, thaj e individualcongo, kotar javer rig.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Gavernoskere autoritetija trubuj te:

ü  Keren vi jekhvar evaluiribe, reforme thaj korekcije upral e zakonura, politika vaj praktika saven isi disproporcionalno negativno impakto upral e Romane dzuvlja thaj chajorja thaj te sigurinen egzistiribe katar adekvatno mehanizmura vash prevencija thaj maripe mamuj diskriminacija so kerela pes butivar mamuj e Romane dzuvlja pe umal katar i edukacija, arakhibe buchi, sastipaski sama/grizha/, socijalno protekcija khera thaj javer;

ü  E Romane dzuvlengere problemura te khuven ande gender generalno dikhindoj, pe Romengere thaj socijalno inkluzijengere politike, programija thaj aktivitetija, leindoj akte vi kerebie komitetija/bucharne grupe vash e Romane dzuvlengere tematura pe lokalno thaj nacionalno gavernura;

ü  Te keren pes konkretno aktivitetura kolencar ka shaj te del pes zor e Romane dzuvlenge thaj terne chajenge te len aktivno participacija pe procesija kana kerela pes decizija thaj kana kerena pes e relevantno politike pe loklano, regionalno thaj nacionalno nivelo, sar vi te sigurinel pes olenge efektivno participacija pe socijalno, ekonomikano, kulturako thaj politikano dzivdipe;

ü  Te keren planija thaj programija kolencar ka sigurinen e Romane dzuvlenge efektivno participacija pe publikano thaj politikano dzivdipe. Kodola planura trubuj te len andre vi adoptiribe pozitivno aktivitetija, sar so si e kvote, te zuraren pes e edukacijakere thaj treningoskere programura te shaj te vazdel pes o kapaciteto e Romane dzuvlengo thaj e terne chajengo, te keren pes aktivitetija save ka sigurinen diverziteto thaj multikulturalizmo mashkar e publikani administracija, sar vi te alocirinen pes resursija vash kadale cilongo aresipe. Trubuj te lel pes ande godzi vi jekh bershesko nacionalno plano vash e Romane dzuvlengiri politikani participacija;

ü  Te keren pes mehanizmura vash monitoring upral o progreso so resela pes vash e Romane dzuvlengi thaj terne chajengi participacija thaj olengiri jekha-jekh reprezentacija ande publikano dzivdipe pe sa e nivelura;

ü  Te adresirine e pharipena save so harnjarena e efektivno participacija vash e Romane dzuvlja ande publikano thaj politikano dzivdipe trujal e revizije vaj adoptiribe e zkonengo, politikencar vaj programakere aktivitetoncar;

ü  I Romane dzuvllja save so avile komuinitetongere lidera trubuj te oven azhutisarde thaj promovirime te oven pozitivno modelo an pengere komunitetura thaj ande them/societa/;

ü  Te azhutin e phureder Romane dzesuvlengiri edukacija thaj sikljovipe pe lungi vrama, te shaj te len aktivno kotor e themestar thaj te oven autonomne;

ü  Te involvirinen pes e Roma thaj e liderura ande programura thaj vorkshopija te shaj te pharuven pes e tradicionalne percepcije thaj praktike thaj te chinavel pes i diskriminacija so kerela pes mamuj e Romane dzuvlja andre ande lengere komunitetura;

ü  Promovirinen thaj azhutinen e Romane dzuvlengoro thaj chajengo zuraripe, kodolesar so ka keren pes aktivitetija vash olengo ekonomikano zuraripe thaj zuraripe ande prendzaripe e manushengere hakajen;

ü  Te sigurinel pes kaj e Romane dzuvlja ka dzanen pengere ekonomikane hakajen trujal e politike save ka vazden olengo kapaciteto thaj ka kreirinen shajipena vash arakhibe buchi sar alternative katar e tradicionalno dzuvlikane bucha thaj profesije;

ü  Aktivitetija vash suporto, leiindoj kate vi treningo vash diverziteto, biznis inicijative vaj kvota sistemija, te shaj te bajrarel pes e Romane dzuvlengiri sasti participacija ando them/societa/ thaj te sigurinel pes olengi jekha-jekh participacija;

ü  E Romane dzuvlenge, specijalno pe lokalno nivelo thaj kote so trubuj olenge, te kerel pes lokheder te aven dzi pe mikro kreditija vash e cikne biznis inicijative, thaj te dizajnirinen trening programija vash kodo sar te keren buchi e kreditoncar thaj sar te keren efektivno pengere biznisija;

ü  Ki kooperacija e Romane thaj e javera dzuvlikane organizacijencar, te sigurinen e Romane dzuvlenge olengere kulturakere hakaja trujal promoviribe thaj suporto vash interkulturako dijalogo thaj inkluzivno edukacija ande shkolakere kurikulumija thaj trujal institucionalno kooperacija pe but javereder nivelura;

ü  Te azhutin e Romane dzuvlengere NGO thaj grupen te keren kontaktura e lokalno thaj nacionalno autoritetoncar sar partnerura ande kreiribe politike save ka reprezentuin e Romane dzuvlengere, chajengere thaj Romane komunitetongere interesija;

ü  Te promovirinen pes thaj te del pes suporto ko ulavipe lache praktike thaj lacho legaripe pe gender/Romane dzuvlengo involviribe ande politike thaj praktike (sar egzamplo o Socrates programo kotar 1994 bersh vash phure manushengi edukacija kote so sasa involvirime ohto Thema Membrura[1]).

III.                Vorkshopo vash e hakajengo Lacharipe thaj jekhipe mashkar mursha thaj e dzuvlja sar vi jekhipe vash e Romane dzuvlja ando them thaj komunitetongi mobilizacija

E participantura kotar e Helsinki Konferencija chutine zuralo punkto vash o ekstremno chorolipe thaj socijalno ekskluzija so dikhena e Romane dzuvlja thaj chaja trujal e Europakere thema. Olengi eksperienca si but javereder kotar e eksperienca so isi e Romane murshen thaj e na-Romane dzuvlen. E Romane dzuvlja dikhena bareder pharipena, rasizmo, sar vi gender diskriminacija, save so e Romane dzuvljen chivena pe rig, pe margine kotar o them/societa/. I cikni edukacija thaj ucho procento kotar e chave so sako dives na phirena ande shkola sar vi ucho bibukjaripasko procento, specijalno vash e Romane dzuvlja ande ruralno areje/gava/ crdena e Romane dzuvlen thaj e chajen katar e realistikane shajipena vash integracija thaj sasti participacija ande thema. Bareder rasizmo thaj anti-Ciganizmo ano konteksto katar globalno ekonomikane krize thaj internacionalno mobiliteto ko Romane familije afektuinen e Romane dzuvlengo thaj chajengo siguriteto thaj kerel olen te oven dukhavdine, eksploatirime, pe socijalno ekskluzija kino-bikinibe thaj violence. E tradicionalno role andi familija so isi e Romane dzuvlen kerena bareder shajipena vash buteder mehanizmura save anena dzi pe olengiri bareder ekskluzija. Phrandipena pe tikne bersha thaj chavorikane phrandina vi majdur shaj te arakhen pes ande tradicionalne Romane komunitetura. Vi kodo so shaj te dikhel pes jekh pozitivno trendo ande relacije mashkar e Romane dzuvlja thaj e mursha, vi majdur angli e dzuvlja si lungo drom so ka anel e Romane dzuvlen dzi pe olengi autonomija thaj o shajipe von korkore te keren decizija pe but butja ando dzivipe.

E Romane dzuvlja butivar hacharena pes nakonsultirime thaj si crdime pe rig kotar proceso kote so anela pes decizija vash e politike, zakonura, programura, thaj vi pe kodola save so si specijalno dizajnirime vash olengi aktuelno situacija. But Romane dzuvlja save keren buchi pe lokalno nivelo phenen kaj olengoro dzaniben thaj olengi ekspertiza vash e manushikane hakaja ande romane komunitetija, naj dikhline kotar e lokalno thaj nacipnalno nivelongere poltichara. But dzuvlaj si biloshale sostar vi te konsultirinen pes e romane komunitetura, kodo kerel pes trujal e romane mursha save so butivar na dzanen thaj naj informirime vash e situacija pe savi arakhela pes i Romani dzuvli.

E konferencijakere participantura vakerdine vash e importanca e Romane dzuvlengere grizhi thaj e prioritetura te vazdne pes pe jekh ucheder nivelo. Kodoleske, te vazdija pes pe ucheder  nivelura o gender thaj e Romane dzuvlengere grizhi thaj prioritetura, vi ande politika vi ande praktika, ka avel pes dzi pe lacheder pharuvube e problemongo, bareder jekhipe mashkar e dzuvlja thaj e mursha, sar vi zuraleder maripe mamuj I diskriminacija. O integriribe e jekhipasko mashkar e dzuvlja thaj e mursha si jekh kultura vash dikhiba thaj revizije upral epublikane politikane procesija thaj kodolesar zurarena pes e Romane dzuvlengere specifikane politike; chinavena pes e bariere saven e Romane dzuvlja dikhel, harnjarela pes o chorolipe thaj vazdela o ekonomikane zuralipe thaj themutnipe. Kodoleske gasavo ucheder nivelo dela shajipe vash zuralipe e Romane dzuvlengo thaj olengi autonomija.

E Romane dzuvlja diskutuinde but vi vash e trubujimata te vazdel pes komunitetongiri mobilizacija thaj bareder kapaciteti vash e Romane dzuvlengere NGO thaj grupe, sar vi vash netvorkingo thaj partneriribe sa e relevantno aktoroncar. E Romane dzuvlja vakerdine vash kodo kaj von trubuj te kreirinen thaj vazden netvorkija/drakhina/ vash olende save so shaj te keren bucha khetanes thaj te vazden e phuchimata pe nacionalno thaj lokalno gavernura, internacionalno organizacije thaj manushikane hakajengere institucije thaj dzuvlengere grupe. Von kerdine vi dikusija vash e importance te len pes e ekspertongi opinija/gindipe/, e programija thaj e procesija, sar vi e monitoriribaskere grupe.

E participantura adresirinde vi kodo kaj trubuj te lel pes ani godzi vi e dzuvlengoro ververeder identiteti, olengere experience thaj javereder Romane grupe (sar so si e Phirutne romande dzuvlja, e Nashle thaj ando them hasarde dzuvlja, LGBT, Sinti, Ashkali, Egitjanura thaj javera) sar vi te keren solidariteto thaj khetanipe mashkar lende trujal sasti Europa, te phandaven pes e hiva thaj e bihaljoviba mashkar lende.

E Romane dzuvlja participantura ande Finlandaki konferencija kerde konkluzija vash keribe jekh pan Europaki Romane dzuvlengi platform vaj drakhin/netvorko/ savo so ka zhutil e Romane dzuvlen katar buteder thema te mobilizuin pes, te vazden solidariteto thaj parteriribe te shaj lokheder te adresirinen pes e najekhipa, e prioritetija pe nacionalno thaj internacionalno nivelo, sar vi te dikhen pes e Romane dzuvlengere tematura pe thema thaj pe internacionalno nivelo.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Gavernoskere autoritetija trubuj te:

ü  Vazden pes e Romane dzuvlengeri grizha pe majucheder nivelura thaj pe sa e politike thaj programura pe nacionalno thaj lokalno nivelo.

ü  Alocirine adekvatno resursija te adresirinen pes e Romane dzuvlengere prioritetija.

ü  Kote so isi gender vaj minoritetongere budzetura, e gavernura trubuj te sigurinen kaj ka targetirinen pes vi e Romane dzuvlja;

ü  Te identificirinen pes thaj adresirinen pes e pharipena save so keren phareder e Romane dzuvlengiri participacija pe anibe decizije pe jekh sistematikano thaj lacho drom;

ü  Promoviribe thaj azhutipe e lokalno Romane dzuvlengere asocijacijenge grupenge thaj drakhinenge te shaj te mobilizirinen pes thaj te oven partenrura pe lokalno thaj nacionalno autoritetija;

ü  Keren pes aktivitetura thaj vazdelo kapaciteto e Romane dzuvlengere lokalno grupengo thaj organizacijengo. Te del pes treningo, fasilitacija, shajipena vash netvorking, mobilizacija vash e dzuvlja thaj e terne;

ü  Promoviribe thaj azhutipe vash e Romane dzuvlengiri aktivno participacija ande loklano autoritetija, aktivitetura ande lokalno politike (sar so si alusaribaskiri registracija thaj kandidatija pe elekcije);

ü  E publikane administracijakere institucije pe sa e nivelura (lokalno, regionalno thaj nacionalno) trubuj te den Buchi e Romane dzuvlenge thaj te sigurinen diverziteto thaj efektivno participacija pe lokalno thaj nacionalno legaripe;

ü  Te investirinelpes ano Romane dzuvlengo ekonomikano, edukacijako thaj politikako zurarkeribe;

ü  Zuraren pes mehanizmura vash butikeribe e Romane dadencar thaj dajencar te shaj te lacharel pes i situacija e romane chavorencar ande edukacija thaj te fokusirinen pes upral barierengoro chinavibe so anena dzi pe bilachi edukacija vash e romane chajorja thaj chave ande Romane komunitetura;

ü  Te del pes azhutipe vash edukacija thaj lunge vramakiri edukacija vash e Romane dzuvlja;

ü  Vazdel pes o numero katar e Romane dzuvlja so phirena ande univerziteto thaj koledzija trujal stipendije thaj javera pozitivno akcije;

ü  Te vazdel pes o numero katar e Romane dzuvlengere medijatora, sikljovipaskere asistentura thaj socijalne bucharne thaj te sigurinel pes olengiri pozicija pe sa e thema kote so kodola programura egzistuin, bizi te limitirinel pes olengoro avibe dzi kadala pozicije ande buchako pazaro/marketi/;

ü  Keren pes ande komuniteta thaj legardine komunitetondar programura te shaj keren pes shajipena vash buchi e Romane dzuvlenge;

ü  Te keren pes alternativne forme vash bucharipe thaj korkorutno arakhibe buchi; promoviribe pe biznisura vash e Romane dzuvlja trujal  strukturalno fondija;

ü  Preparacija pe programura vash e agrikulturakere thaj farmengere aktivitetura sar okupacija vash e Romane dzuvlja.

·         Rekomandacije vash e mashkargavernongere organizacije

Von trubuj te:

ü  Vazden e Romane dzuvlengere tematura trujal e jekhipaskere mehanizmura, silura thaj aktivitetija;

ü  Den azhutipe thaj te buhljaren e shajipena vash e Romane dzuvlja te aven ande politika thaj programija save ka adresirinen o na-jekhipe thaj e prioritetija so isi e Romane chajoren;

ü  Te azhutine e kapacitetoskoro vazdipe thaj zuraripe vash e Romane dzuvlengere aktivistura thaj NGO trujal treningoja, vorkshopura, programura thaj studijakere vizite, institucionalno thaj grant deibaskere programija thaj sheme;

ü  Den suporto pe projektura ande lokalno nivelo vash e Romane dzuvlengoro hakajengo zurarkeribe;

ü  Suproto vash e Romano dzuvlengo hemipe ande lokalno niveloskere inicijative vash e dzuvlja, specijalno ande lokalno autoritetija;

ü  Te den suporto vash e netvorkingo thaj kooperacija mashkar e Romane dzuvlengere asocijacije thaj mishkipe pe internacionalno nivelo;

ü  Te buhljaren thaj promovirinen e majlache praktiken kotar e Romane dzuvlengo mishkipe ande politika thaj thaj praktika so isi e Romane dzuvelngere trujalipa;

ü  Azhutil pes khedibe pe disegregirimi data baza informacijendar leindoj kate vi e Romane dzuvlen thaj e chajen;

ü  O Konsili Europak trubuj te kerel buchi e gavernoncar thaj medijencar, te shaj te vazdel pes sama pe Romani kultura thaj historija, te shaj pheraven pes e negativno mitija thaj stereotipura, sar vi te anen pes khetane e Romane thaj e na-Romane komunitetura.

·         Rekomandacije vash e Romane dzuvlengere NGO thaj drakhina/netvorkura/

Von trubuj te:

ü  Te buhljaren thaj zuraren pes e ekspertize vash e Romane dzuvlengere grizhe thaj prioritetija ande politika thaj akcija trujal hemipe pe indikatora, lache metodologije pe sektoreskere politike thaj javer;

ü  Keren pes partneririba vash vazdipe e Romane dzuvlengere tematura pe ucheder nivelura kotar e lokalno thaj nacionalno politike;

ü  Te kerel pes buchi upral e Romane dzuvlengoro thaj komunitetongo zuralipe pe lokalno nivelo;

ü  Vazdel pes sama vash e Romane dzuvlja thaj olengere hakaja vi obligacije thaj te del pes azhutipe vash lengere kapacitetija, likheder avipe dzi pe publikane servisija pe lokalno thaj nacionalno nivelo;

ü  Te azhutil pe keribe nacionalno thaj internacionalno netvorkura thaj forumija vash e Romane dzuvlja thaj chaja thaj te sigurinel pes participacija e Romane dzuvlengi saven isi javereder eksperienca thaj palpalipe.

Teli e rosh diskusijendar so kerdine pes pe trin vorkshopura, e Romane dzuvlja sikavdine grizha thaj dije rekomandacije vi vash javera pashe phangle tematura. Kodoleske, an kodo report si vi rekomandacije vi vash e javera tematura/umala/.

BUCHARIPE

E Romane dzuvlja trujal e trin vorkhsopura line sama vi vash e restrikcije so na dena e Romane dzuvlenge lokheste te aven dzi pe buchako pazari/marketi/, arakhena diskriminacija thaj isi olen bareder risko te achoven bibuchako. Pe vrama katar e ekonomikane krize e Romane dzuvlja si avgune save so shaj te hasaren pengi buchi thaj butivar arakhena pes te keren buchi cinone statusosar bilache bpokime bucha thaj ande biformalno sektoro. E bariere save so harnjarena e shajipena e Romane dzuvlja te aven lokheder dzi pe buchako pazari si i cini edukacija, nanipe informacija vash buchakere shajipena, e buchakere thana si dur olendar, nanipe infrastruktura vash chavorengi sama/grizha/, e kulturakere tradicije, teluni rola ande them/societa/, diskriminacija ano proceso ko arakhibe thaj dejbe buchi, promoviriba thaj pokinibe. Sasa vakerdi vi e dar kaj ande naformalna bazaar/marketija, e Romane dzuvlenge na del apes fundavni buchaki protekcija thaj keren buchi teli bilache, nasigurne thaj opasne buchakere kondicije.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Von trubuj te:

ü  Alocirinen resursija te shaj te bajraren e bucharipaskere shajipena vash e Romane dzuvlja, trujal e edukacija, treningura vash vokacija (lindoj kate vi e dzanipena sar te traden peskere cinone biznisija) te len kreditija, lokheder te len pengere ekonomikane hakaja thaj te arakhen pes neve forme vash bucharipe andre thaj avrijal katar lengere komunitetija;

ü  Sigurinel pes kaj e Romane dzuvlja realizirinena olengere ekonomikane hakajen kodolesar so ka keren pes politike save ka vazden olengo kapaciteti, ka keren pes neve bucharipaskere shajipena vash e dzuvlja sar alternative ko lengere tradicionalne preokupacije;

ü  Te keren pes programura ande komuniteta thaj save ka ovel legardine komunitetondar vash arakhibe buchi e Romane dzuvlenge;

ü  Keren pes alternativno forme vash bucharipe thaj korkorutno bucharipe vash e Romane dzuvlja, te promovirinen pes biznisura vash e Romane dzuvlja trujal e strukturalne fondija;

ü  Te promovirinen pes thaj te del pes azhutipe vash e Romane zanatura, specijalno kodolenge so kerena pes e Romane dzuvlendar, sar jekh funda vash cikne biznisura;

ü  Keren pes programija save ka promovirine agrikulturakere thaj farmengere aktivitetija sar buchi vash e Romane dzuvlja so trajin ande gava;

ü  E publikane administracijakere institucije pe sa e nivelura (lokalne, regionalne thaj nacinalne) trubuj te den kurazho te del pes buchi vash e Romane dzuvlja.

SASTIPASKI SAMA/GRIZHA/

E Romane dzuvlja lije sama vi vash e pharipena save so crdena pe rig e Romane dzuvlen kotar o avibe dzi pe sastipaski grizha/sama/. Von butivar lena bilachi thaj na-adekvatno sastipaski grizha vaj dzivena ande thana kote so nashti te len thaj resen sastipaskere servisura. E aktivitetura katar e sastipaskere servisura, sar so si e hoshpitalura, trubuj te keren prevencija upral e diskriminacijakere praktike mamuj e Romane dzuvlja, sar so sin a-djibe jekh tretmano, izoliribe pe separatno nasvalipaskere sobe, vaj keribe medicinakere intervencije upral olende bizo olengo dzanibe, sar so sasa i sterilizacija zorasar.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Von trubuj te:

ü  Keren evaluacija thaj, kote so trubuj, lacharen e Romane dzuvlengoro avibe dzi pe informacije vash e servisura, socijalno thaj chavengere servisura thaj sastipaski grizha/sama/;

ü  Te sigurinen kaj e sastipaskere servisija si adekvatno thaj lache vi vash e mobilno manusha thaj familije. Konsideracija trubuj te delpes vash e pozitivno praktike save so aba egzistuin, sar so si dejbe buchi vash e Romane dzuvlja sar bucharne ande hoshpitalija vaj sar sasipaskere medijatora save ka keren buchi pasheder e Romane komunitetoncar thaj ka azhutin te kerel pes lacheder konekcija mashkar e Romane dzuvlja thaj e sastipaskere vaj socijalne institucije;

ü  Te len ani godzi aktivistetongo implementiribe save ka vazden pakhiv vi vash e medikalno institucijenge vi vash e Romane dzuvlja;

ü  Sigurinel pes kaj e Romane familije specijalno ande segregirime mahale thaj phirutnengere/migrantongere komunitetija, ka shaj te aven dzi pe loklane sastipaskere servisura, leindoj kate vi e mobilno fasilitiriba, sar vi translacija odorig kote so ka trubuj;

ü  Te sigurinen kaj e sastipaskere servisura ka len pes kotar e Romane dzuvlja thaj chavore, leindoj kate vi e preventivno grizha, specijalno chavengoro imuniziribe thaj lokho avibe dzi pe sastipaskere informacije.

KHERA THAJ THANA DZIVDIPASKE

Ano konteksto kotar sa bareder numero kotar e paldipena zorasar/evikcijatar/, e Romengoro iranipe zorasar pe thema kotar so avena, nanipe fasilitetija vash e Phirutne, ande Helsinki koferencija phravdile pes but diskusije vash e khera thaj Romengiri akomodacija. E Romane dzuvlja dikhena, astarindoj kotar chorolipe, stereotipija, marginaliziribe thaj restrikcije pe relacija dzuvlja-mursha, thaj sa dzi pe kodo so e Romane mursha si ki lacheder situacija, teleder situacija ande khera thaj thana dzivdipaske. And chorole Romane thana dzivdipaske, e dzuvlen naj ano kher kuhnja, toaleto vaj elektriciteto, so butivar kerela direktno influenca upral e Romane dzuvlengo thaj e chavengo sastipe.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Von trubuj te:

ü  Planirine thaj te kalkulirinen e khera thaj e akomodacija saven arakhena specijalno e Romane dzuvlja thaj chavora, leindoj kate vi o akseso dzi pe paj, haben, sastipaski sama thaj edukacija;

ü  Te keren pes strategije te stopuil pes e kherengiri segregacija mamuj e Roma, te lacharel pes o kvaliteti pe khera save so aba egzistuin vaj te del pes shajipe vash e khera save nisi fundavne kondicije dzivdipaske (vuzho paj, kanalizacija, gaso, elektriciteto, gonojengo khedipe thaj lache droma) thaj te kerel pes socijalno inkluzija;

ü  Sigurinel pes avibe dzi pe adekvatno akomodacija thaj lache thana vash e phirutne/migrantongere familije kote so ka ovel fundavne kondicije thaj te sigurine pes konsultacija e manushencar so trajin pashe dzi pe gasave thana kolenge ka adresirinen pes save te oven problemura vi ka promovirinel pes socijalno kohezija;

ü  Te regulirinel pes e Romengiri rezidencija, pe lenge khera vaj thana dzivdipaske, te stopuil pes o paldipe zorasar thaj te del pes olenge alternativno akomodacija savi ka pherel e fundavne kherengere standardija kana ka trubuj te dislocirinen pes;

ü  Te il pes than vash jekhevramakiri akomodacija vash e Roma thaj te respektuin pes sa e trujalipaskere thaj sanitarijakere regulacije.

VIOLENCA MAMUJ E DZUVLJA & KINO-BIKINIBE

I kherutni violence mamuj e Romane dzuvlja thaj e chaja na diskutuil pes butivar sostar si dar kaj gasavi diskusija ka anel dzi pe dureder stigma pe Roma generalno. Avere rigatar, e Romane dzuvlja si specifikane dukhavdine kotar kino-bikinibe, specijalno kadala save dziven ano chorolipe vaj konfliktija, vaj dziven pashe e granice. But dzuvlja si hohavde kotar manusha save phenena olenge kaj ka legaren ole ande Europutne thema ko lacheder dzivdipe thaj sig arakhena pes pe but bilachi situacija dur kotar e manusha so shaj te zhutin olen. E dukhavdine E Romane dzuvlja thaj chaja shaj te arakhen pes vi teli varesave javer forme kotar bilachipa sar so sit e oven sklavura, te keren buchi zorasar thaj bilovengo, te oven teli presija, e chavora, e chavengo kino-bikinibe, prostitucija zorasar thaj phrandina zorasar vaj phrandibe pe terne bersha.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Von trubuj te:

ü  Keren sistematikane aktivitetura te shaj te identificirinen praktiken violencatar thaj te keren konkretno akcije te chinaven e violence;

ü  Te zuraren e bilateralno, regionalno thaj e internacionalno kooperacija cilosar te eliminirinel pes manushengo kino-bikinibe so kerela pes e Romane dzuvlencar thaj e chavencar;

ü  E regionalno institucije trubuj te keren konkretno akcijakere planija te shaj te maren pes thaj te keren prevencija upral sa e formi kotar violence/kino-bikinibe e manushencar thaj, te len specijalno sama vash e Romane dzuvlja thaj chaja;

ü  Te zuraren thaj te implmentirinen programija vash azhutipe/suporto/ save ka oven kulturikane senzibilno vash e Romane dzuvlja;

ü  Te chinaven pes sa e praktike save so shaj te anen dzi pe najekhipe mashkar e dzuvlja thaj e mursha, te phageren pes e Romane dzuvlengere thaj chajengere hakaja, leindoj kate vi e phrandipena mashkar e chave, trujal Romane komunitetongoro involviribe thaj efektivno Romane dzuvlengere participacijasar;

ü  E gavernoskere thaj kanuneskere/zakoneskere/ oficijalne manusha, socijalne bucharne, profesionalcura ano sastipe thaj e javera relevantno akterura trubuj te resen/len/ treningo vash jekhipe mashkar e dzuvlja thaj e mursha vi na-diskriminacija, violence mamuj e dzuvlja, kherutni violence thaj vi vash e specifikani situacija pe savi si e Romane dzuvlja thaj chaja.

MEDIUMIJA THAJ SLOBODIJA KO VAKERIBE

E privatnikane thaj e publikane mediumija butivar bilaches vakerena pe bilacho koncepti thaj stereotipura vash e Romane dzuvlja sikavindoj olen ignorantno thaj sikavindoj olen numa sar kherutne dzuvlja vaj sksualne objektura. E Romane dzuvlja sikavena grizha vash kodo fenomeno so ovela sa bareder sar dzungali/bilachi vorba thaj anti-Ciganizmo trujal save sikavela bilachipena vash e Roma. I bilachi/dzungali/ vorba ano mediumija butivar anela dzi pe kriminalno bikhamipastar so kerela pes upral e Romane individualcija, specijalno upral e Romane dzuvlja thaj chaja.

·         Rekomandacije:

      

ü  O hakaj vashr e slobodija pe vakeribe/vorba/ trubuj te ovel restriktirimo dzaindoj pali e internacionalno legalno standardura thaj te ovel mamuj o rasizmo thaj te protektirinel/arakhel/ e Romane murshengo thaj e dzuvlengo digniteto/baripe/;

ü  E gavernura trubuj te sigurinen kaj isi olen legislacije/zakonura/ vash e mediumija pen a-diskriminacija, te ovel e medijen lache reference thaj lachi chib thaj sa kodo ka respektirinel pes kotar e mediumija;

ü  E medijengere reportija trubuj te oven monitoririme kotar independentno/korkorutno grupa savi ka sigurinel e standardon thaj kodola so ka phageren o kanuni te oven doshakerde dzaindoj pali e standardija thaj e kanunija/zakonura/;

ü  E mediumija trubuj te keren evaluacija thaj te vazden o numero e manushendar ano medium kodolesar so ka den buchi vi e Romane dzuvlenge pe sa olengere  kategorije;

ü  Te del pes zor te sigurinel pes pozitivno reprezentacija e Romane dzuvlengoro ko mediumija. Kate shaj te oven portretija kotar e Romane dzuvlja, lengere perspective thaj personalnoeksperienca.

TRUBUJIPE KOTAR DESEGREGIRIME INFORMACIJE/DATA/

Dzikote si varesave zora dendine pe Europutno politikano nivelo vash e trubujimata thaj e grizhi so isi e Romane dzuvlen[2], e Romane dzuvlji phenen kaj i advokatura thaj politikani zor e Romane dzuvlengi thaj e chajengi naj lache sikavdine sostar nane lachi thaj realno data baza informacijendar vash olengiri socio-ekonomikani situacija. Vi majdur isi baro trubujupe kotar jekh desegregirimi data baza pali o etniciteto thaj genderi savi so ka del bareder haljovipe vash bucha so afektirinena e Romane dzuvlen thaj e chajen. Sa kodo shaj te rodel prendzaribe kotar e gavernura vash e Roma, si vaj nane prendzarde sar etnikani grupa pe lengiri teritorija. Sostar thaj sar ka khedel pes akija data baza ka khedel pes, numa kodo trubuj te kerelpes pe jekh transparentno drom. Vash kodo but importantno sit e khedel pes upral na-diskriminacijakiri funda thaj te targetirinel programon save so ka lacharen e Romane dzuvlengiri situacija thaj ka ovel mamuj I diskriminacija so kerel pes upri lende.

·         Rekomandacije vash e nacionalno thaj lokalno autoritetija

Von trubuj te:

ü  Ovel lacho planiribe dizajniribe, implementiribe thaj monitoringo upral e specifikani integracijakiri thaj inkluzijakiri politika th  order to have appropriate planning, designing, implementation and monitoring of specific integration and inclusion policies and programmesj programija vash e Roma, specijalno vash e Romane dzuvlja thaj chaja. E gavernura trubuj te keren data baza informacijendar dizajnirimi ki konsultacija e Romane dzuvlencar;

ü  E desegrigirimo datako shaj te anel dzi  pe kodo te nakhavel pes i situacija; te avel pes lokheder dzi pe resursija thaj te kerel pes bareder impakto;

ü  Datako khedipe trubuj te lel etnikano senzitivno khedipaskiri metodologija upral volontarno baza saste respektosar pe privatiteto thaj anonimiteto e individualcongo, dzaindoj pali einternacionalno standardija ko informacijengo khedipe. Numa, vi keribe jekh nacionalno statusosko report vaj pharno lil vash e Romane dzuvlja thaj chaja trubuj te anel pes ani godzi.

Dzaipe majdur pali i Helsinki Konferencija

E Khoranipaski/Turcijaki/ Romani dzuvli, participanti ki Helsinki Konferencija phendas pesko mangipe e Turcijako/Khoranipasko/ gaverno te kerel e 5-tona Internacionalno Romane Dzuvlengi Konferencija. Sar rezultato kodolestar o Europutno Konsilo planirinel te organizuil, khetane e Phenjalipasar, o nevi drakhin/netvorko/ e Romane dzuvlenogo jekh khidipe ano marco 2014 bersh e Khorane autoritetoncar thaj te diskutuin pes e shajipena i Turcija te kerel e 5-tona Internacionalno Romane Dzuvlengi Konferencija ano Istanbul ko 2015 bersh.

Dzi pe vrama dzikote kerelas pes kodo report kotar e konferencijakere participantura thaj e Phenjalipaskere membrura (marco2013), kerdile pes nekobor aktivitetura, varesave olendar sasa fasilitirime katar Europutno Konsilo thaj finansijakere azhutimasar katar e Finlandako Gaverno.

Pe 4-to oktobro 2013 bersh o Phenjalipe sasa ande phutardino khidipe so kerdije o ROMACT thaj ROMED2 ande Ungriko them kote so sasa 100 manusha kotar nacionalno thaj internacionalno nivelo save nisi intereso pe kodo temato.

Pe 8-toto novembro 2013 bersh o Phenjalipe organizuinda khidipe rigate vash “Vazdipe e Romane dzuvlengere prioriteton” pe Baro Khidpe vash Manushikani Dimenzija so kerdas o OSCE-ODIHR vash 10 bersha katar e OSCE-sko Akcijako Plano pe Roma thaj Sinti.

Pe 26-27 novembro 2013 bersh, o Europutno Konsili teli pesko ROMED2 programo khetane e Europutne Unijasar thaj jekhe grupasar katar e Romane dzuvlja, ano Lisabon organizirinde avguno khidipe e Portugalijakere Romane dzuvlencar.

Pe 17-to februaro 2014 bersh sasa kerdino Romane dzuvlengo ekspertongo khidipe ano Europutno Konsilo te shaj vi jekhvar te dikhel pes o dokumento katar e Helsinki Konferencija, te dikhel pes e Strategija vash Romane Dzuvlengo thaj Chajengo zuraripe 2014-2010 thaj te buhljarel pes duje-bershengoro Akcijako Plano (2014-2016) vash e strategijakere cilongo realiziribe. Kodo khidipe sasa ikerdino pali khidipe “Zuraripe pe jekhipe mashkar e dzuvlja thaj e mursha ande Europutne Konsiloskere thaj Europutne Unijakere programura ROMACT thaj ROMED2” so ikerdas pes pe 18-to februaro 2014 bersh.

Pe 24-to februaro 2014 bersh o Europutno Konsilo, khetane e Khetanutne Nacijengoro Ofiso vash Manushikane Hakaja e Uche Komesaresko, ande Republika Moldova, o UN WOMEN, o OSCE Kontakt Punkto vash e Roma thaj Sinti sar vi e Moldovako Romano NGO Tarnă Rom, kerdine Trujali mesaja “Romane dzuvlengi politikani participacija pe nacionalno thaj lokalno nivelo” ano foro Chişinău. E Litvanijako CAHROM membro sasa pe kodo khidipe sar obzervero.

I Litvania dijas propozalo te kerel pes CAHROM-eski tematikani grupa vash e Romane dzuvlja thaj gender dimenzija pe Romengi inkluzijakere politike thaj te ovel them so rodela o CAHROM te kerel ekspertongi tematikani vizita ano Vilnius kotar 4-to dzi pe 6-to juni 2014 bersh. I Finlanda thaj i Espania shaj te oven partner thema vash kodi tematikani grupa.

Vash e Intarnacionalno Dzuvlengoro Dive (pe 12-to marco 2014), o Phenjalipe, e Europako Romengo thaj e Phirutnengo Forumo (ERTF) thaj o Europutno Konsilo teli i Dosta! Kampanja, ka ikeren khidipe vash e Romane dzuvlengo status ano foro Strasbourg. Kodole khidpaskere cilura sit e vazden sama vash e pharipena so dikhen e Romane dzuvlja an pengo sakodzivesko dzivipe, te len sama vash e pozitivne buhljaripe ande politika pe lokalno nivelo, sar vi te den kurazho e Europutne Konsileske te kerel akcije vash Romane dzuvlengo thaj chajengo status. Ano khidipe ka diskutuil pes I situacija e Romane dzuvlencar ande Europutne Konsileskere thema membrura thaj ka adresirinen pes specifikane bucha, sar so si sikavibe bareder numero Romane dzuvlengo thaj e chajengo sar zhertve kotar manushengo kino-bikinibe/trafikingo/, phrandipena pe terne bersha, vash e Romane dzuvlengiri reprezentacija ande alusardine grupe thaj publikani administracija, sar vi vash e Romane dzuvlengi rola sar manushnja save shaj te keren transformacija ko lengere, thaj lengere familijakere dzivdipena.

E konkluzije katar e Helsinki Konferencija, Katar e Strategija vash zuraripe e Romane dzuvlengo thaj e chajengo ande Europa 2014-2020thaj katar e duje-bershengoro Akcijako Plano vash implementiribe e Strategijaki ande 2014-2016 bersh, ka oven prezentirime thaj dikutuime pe 7-tato CAHROM-esko khidipe ano Strasbourg pe 14-16 majo 2014 bersh.