1. Praktiki hüquqşünasların və ərizəçilərin gözləntiləri baxımından məhkəmə sistemləri tərəfindən göstərilən ictimai xidmətin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin artırılması Ədalət Mühakiməsinin Səmərəliliyi üzrə Avropa Komissiyasının (CEPEJ) əsas missiyasıdır. CEPEJ-in əsas məqsədlərindən biri olan Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (AİHM) yığılıb qalan iş yükünün azaldılması məqsədinə uyğun olaraq, və AİHM-nin Katibliyi və Avropa Şurası (AŞ) daxilində AİHM-nin Qərarlarının İcrası Departamenti ilə məsləhtəşmənin ardınca, ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti üzrə İşçi Qrup (CEPEJ-GT-QUAL) Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının (AİHK) 13-cü Maddəsi ilə müəyyən olunan səmərəli hüquqi müdafiə vasitələri hüququnun məzmunu və onun AİHK-nın 6-cı Maddəsi ilə əlaqəsi barədə şərh verməyə başladı. Həmin şərh, xüsusən, səmərəli hüquq müdafiə vasitələrinin tətbiq olunmasının məhkəmə sistemlərinə və ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinə təsiri barədə idi. Bu mövzu üzrə, Avropa Şurasının (AŞ) seçilmiş üzv ölkələrində səmərəli hüquq müdafiə vasitələrinin tətbiq olunmasına həsr olunan və həlledici məsələlərin qaldırıldığı və tövsiyyələrin irəli sürüldüyü ətfalı araşdırma[1] Qrupda müzakirə olunmuşdur. Bu araşdırmanın məzmun və nəticələrini dəyərləndirərkən CEPEJ-GT-QUAL üzvləri fərqli bir yanaşma seçmək və bu sahədə mövcud olan və ədalət mühakiməsinin qeyri-funksionallığının əsas səbəbi olan struktur problemlərin köklərinin aradan qaldırılması üçün lazım olan mümkün tədbirlərə diqqət ayırmaq qərarına gəlmişlər. Buna görə də, bu sənəd, ədalət mühakiməsinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və məhkəmə sistemlərinin yükünün azaldılması üçün, AİHK-nın 13-cü Maddəsində müəyyən olunan səmərəli hüquq müdafiə vasitələrinin təqdim olunmasından qabaq görülməsi lazım olan struktur tətbirlərə həsr olunur.

2. Bu sənədin məqsədi bir istinad çərçivəsinin hazırlanmasıdır. Burada Avropa Şurasının (AŞ) bəzi üzv dövlətlərinin qəbul etdiyi və istifadəçilərə keyfiyyətli ictimai xidmətlərin göstərilməsi tələbinin yerinə yetirilməsi ilə yanaşı, məhkəmə sisteminin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsini təmin edən yolların axtrarışında siyasətçilər və ədalət mühakiməsi sisteminin peşəkarları üçün bir ilham mənbəyi kimi nəzərə alına bilən təşəbbüslər göstərilir.

3. Bir qayda olaraq, hansısa bir ölkədə və ya bir neçə ölkə üzrə aparılan müqayisəli təhlil çərçivəsində ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsini dəyərləndirərkən, müvafiq olaraq ədalətin üç aspektinə uyğun gələn aşağıakı üç kriteriyadan istifadə etmək olar:

a) icraat prosesinin və qərarın ədalətliliyi;

b) icraatın uzunluğu; və

c) tərəflərin və dövlət büdcəsinin üzərinə düşən xərclər[2].

Məhkəmə sisteminin səlis fəaliyyət göstərməsi əsasən yuxarıda göstərilən üç əsas aspektin siyasəti müəyyən edən şəxslər tərəfindən münasib şəkildə balanslaşdırılmasından asılıdır. CEPEJ-GT-QUAL tərəfindən müəyyən olunan tapşırığa əsasən, yuxarıda qeyd olunan qiymətləndirmə kriteriyalarının tətbiqinin yeni modeli hazırlanmalıdır. Daha dəqiq desək, həm dövlət büdcəsinin imkanlarına uyğun olan və həm də məhkəmələrin hədsiz yüklülüyünü və məhkəmə icraatlarının uzunluğunu azalda bilən, və eyni zamanda həm də ədalət mühakiməsinə çatım hüququnun həyata keçirilməsinə qanunsuz maneələr yaratmayan və icraatların ədalətliliyinə kölgə salmayan tədbirlərin görülməsinə ehtiyac vardır. Başqa sozlə, bu tədbirlər AİHK-nın 6-cı Maddəsi ilə müəyyən olunan təminatlara və ümumiyyətlə, hər zaman ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinin artırılması məqsədini güdən, insan hüquqları üzrə beynəlxalq hüququn və Avropa hüququnun müvafiq elementlərinə hörmət çərçivəsində həyata keçirilməlidir.

4. CEPEJ-GT-QUAL həmçinin bu tədbirlərin, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (AİHM) AİHK-nın 6-cı Maddəsinə əsasən icraatın ağlabatan zaman ərzində aparılmasına dair tələbin pozulmuş olduğunun müəyyən edildiyi qərarlarının icrası prosesi çərçivəsində AŞ-nın üzv dövlətlərinin hökumətləri tərəfindən Nazirlər Komitəsinə təqdim olunmuş fəaliyyət planları, fəaliyyət üzrə hesabatlar və digər məlumat xarakterli sənədlərdə göstərilməsini istəmişdir[3]. Yeri gəlmişkən, bu metodologiyaya “Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedent hüququna əsasən Avropa Şurasının üzv dövlətlərində Məhkəmə icraatlarının uzunluğu” adlı, 2006-cı ildə Fransua Kalvez (Françoise Calvez) tərəfindən yazılmış, 2012-ci ildə Nikolas Regis (Nicolas Régis) tərəfindən yenilənmiş və CEPEJ-in 20-ci plenar iclasında qəbul olunmuş hesabatda da geniş yer verilmişdir.

5. Lakin, bu metodologiyadan istifadə olunması natamam və ya səhv nəticələrə gətirib çıxaran bəzi ciddi məsələlərin və risklərin yaranmasına səbəb olur.

6. Birincisi, AİHK-nın 6-cı Maddəsinin 1-ci paraqrafına əsasən icraatın ağlabatan zaman ərzində aparılmasına dair tələbin pozulmuş olduğunun müəyyən edildiyi AİHM qərarlarının icrası prosesi çərçivəsində AŞ-nın üzv dövlətləri tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərdə heç də həmişə sözügedən ölkədə görülən və ya görülməsi nəzərdə tutulan ümumi tədbirlər barədə məlumat verilmir. Faktiki olaraq, hansısa işdə icraatın ağlabatan zaman ərzində aparılmasına dair tələbin pozulmuş olduğunun AİHM tərəfindən müəyyən edilməsi heç də mütləq şəkildə, məhkəmə sisteminin fəaliyyətində daha ümumi bir problemin mövcud olduğundan xəbər vermir[4]. Nəticə etibarilə, əgər biz yalnız, AİHM qərarlarının icrası prosesinin bir hissəsi kimi təqdim olunmuş sənədlərə istinad etməli olsaq, ancaq məhkəmə sistemlərinin fəaliyyətində, AİHM tərəfindən aparılan icraatlar zamanı üzə çıxan, struktur problemləri olan ölkələrə baxa biləcəyik, və bunun da nəticəsində, oxşar problemlərin olmadığı ölkələrdə görülən, bəlkə də ən effektiv, tədbirlər diqqətdən kənarda qalacaqdır. Mütəxəssislərin çatımlılığının olduğu həddə digər (əsas və ikinci dərəcəli) mənbələrdən istifadə etmək yolu ilə bu risk aradan qaldırılmışdır.

7. İkincisi, AİHM qərarlarının icrasının bir hissəsi kimi AŞ-nın üzv dövlətləri tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərdə heç də həmişə, görülmüş tədbirləri, tədbirdən qabaq mövcud olmuş və nəzərdə tutulan islahatdan sonra meydana gələn konteksti lazımi səviyyədə anlamaq üçün kifayət edəcək qədər məlumat olmur. Buna görə də, bu sənəddə yalnız bəzi tədbirlər təfsilatlı şəkildə təqdim olunur.

8. Üçüncüsü, AİHM-nin, icraatın ağlabatan zaman ərzində aparılmasına dair tələbin pozulmuş olduğunun müəyyən edildiyi, qərarlarının icrasına nəzarət edərkən Nazirlər Komitəsi nəzərdə tutulan hər bir tədbirin təsirinin analitik qiymətləndirməsindən daha çox tədbirlərin effektivliyinin ümumi qiymətləndirməsindən istifadə edir. Analitik qiymətləndirmə məqsədilə yaxşı olardı ki, həmçinin çoxsahəli təfsilatlı araşdırma, o cümlədən məhkəmə sisteminin müxtəlif əsas fiqurları və istifadəçiləri ilə müsahibələr də aparılsın.

9. Dördüncüsü və nəhayət, yadda saxlamaq lazımdır ki, icraatın ağlabatan zaman ərzində aparılmasına dair tələbin pozulmuş olduğunun müəyyən edildiyi qərarların icrasına nəzarət edilməsi kontekstində Nazirlər Komitəsindən AİHK-nın 6-cı Maddəsinin 1-ci paraqrafı ilə müəyyən olunan ədalətli məhkəmə hüququnun digər aspektləri və ümumiyyətlə ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti üzrə dövlətlər tərəfindən görülən tədbirlərin təsirini qiymətləndirmək tələb olunmur. Hətta əgər bəzi işlərdə “nəzarət altında olan” ölkənin gördüyü tədbirlər həmin ölkənin AİHK-nın 46-cı Maddəsinə əsasən üzərinə götürdüyü öhdəlikləri icra etmiş olduğunu deməyə və bir qrup işlərə baxılmasını yekunlaşdırmağa imkan versə də, ümumilikdə həmin tədbirlər əsas etibarilə məhkəmə sisteminin iş yükünü azaltdığına və icraatların orta statistik müddətini qısaltdığna görə tədqir edilir. Bununla belə, CEPEJ-GT-QUAL “qabaqcıl təcrübələrin”, yəni həm büdcəyə az yük salan, həm də məhkəmələrin iş yükünü azalda və icraatların müddətini qısalda bilən və eyni zamanda ədalət mühakiməsinə çatım hüququnun həyata keçirilməsinə qanunsuz maneələr yaratmayan və icraatların ədalətliliyinə kölgə salmayantədbirləringöstərilməsində də maraqlıdır. Buna görə də, bu sənəddə həm müvafiq dövlətlər tərəfindən görülən və ya görülməsi nəzərdə tutulan müxtəlif tədbirlər təsvir edilir və həm də məhkəməyə müraciət etmək hüququ və ədalət mühakiməsinin təminatları baxımından həmin tədbirlərin doğura biləcəyi mənfi təsirlərin diqqətə çatdırılması məqsədilə bəzi şərhlər verilir. Burada əsas məsələ anlayış xarakterli nəticələrin əldə olunması və ya dəqiq qiymətləndirmənin aparılması deyil, daha çox bu cür həssas sahədə reaksiya verilməsinə və diqqətli olmağa həvəsləndirməkdir.

10. Təklif olunan metodologiyadan irəli gələn potensial risklər və onların aradan qaldırılması üçün istifadə olunan vasitələr nəzərə alındıqdan sonra, aparılan təhlilin və qəbul olunan strukturun mövzusu barədə bəzi əlavə məlumatlar da vermək lazımdır.

11. Mövzuya gəldikdə, sözügedən təhlil, eksklüziv olmasa da, əsasən yuxarıda qeyd olunan Calvez-Régis Hesabatı ilə tam əhatə olunmayan dövrə, yəni 2011-ci ildən indiyə qədər olan dövrə[5] həsr olunur. Həmin təhlildə cinayət hüququ sahəsi deyil, mülki və inzibati sahələrdə ədalət mühakiməsinin idarə olunmasına (və görülmüş tədbirlərə) baxılır[6].

12. Təhlilin quruluşuna gəldikdə isə, müəyyən olunan bəzi tədbirlər tematik əsasda qruplaşdırılır: tədbirlərin bəziləri məhkəmə sisteminin və daha konkret desək məhkəmələrin öz funksiyalarını yerinə yetirilməsinin təşkili barədədir (1-3-cü paraqraflar); digər tədbirlər prosessual qaydalar, xüsusilə də, işlərin baxılmaq üçün hazırlanmasında və prosessual müddətlərin idarə olunmasında hakimin rolu haqqındadır (4 və 5-ci paraqraflar); sonuncu mövzu “ədalət mühakiməsinə tələbat”ın azaldılması və ya daha səmərəli idarə olunması üzrə görülən müxtəlif mümkün tədbirlər, o cümlədən barışıq və vasitəçilik haqqındadır (6-cı paraqraf). Nəhayət, onu da qeyd etmək məqsədəmüvafiq hesab olunmuşdur ki, istənilən islahatın uğurlu olması həm də onun necə hazırlanmasından və həyata keçirilməsindən asılıdır (7-ci paraqraf).

1. Ədalət mühakiməsi xəritəsi və işlərin müxtəlif məhkəmələr arasında bölüşdürülməsi

13. Bəzi məhkəmələrin iş yükünün həddindən artıq olması məhkəmələrin həm coğrafi ərazi, həm də məskunlaşma baxımından əhatə etdiyi ərazilərin ölçüsü ilə bağlı ola bilər. Bu səbəbdən də, bir neçə ölkə, xüsusilə də yeni məhkəmələrin (və ya mövcud məhkəmələrin daxilində yeni bölmələrin) yaradılması və/və ya mövcud məhkəmələrin (və ya onların bölmələrinin) ləğv olunması ilə, ölkə ərazisi üzrə məhkəmə şəbəkəsini rasionallaşdırmağa cəhd etmişdir. Həmçinin ərazi yurisdiksiyası üzrə kriteriyaların dəyişdiyini, yurisdiksiyanın bir məhkəmədən digərinə ötürülməsini və ixtisaslaşmış məhkəmələrin yaradılmasını da görürük[7].

1.1 Məhkəmələrin sayının artması

14. Ədalət mühakiməsinə olan ehtiyacların daha səmərəli şəkildə ödənilməsi üçün, bir neçə ölkələr ərazilərində məhkəmələrin sayını (misal üçün, Slovakiya və Türkiyə) və ya bəzi məhkəmələr daxilində bölmələrin (misal üçün, Türkiyədə regional inzibati məhkəmələrin bölmələrin) sayını artırmışdır.

1.2 İxtisaslaşmış məhkəmələrin və ya bölmələrin yaradılması

15. Əksər ölkələr hüququn bəzi sahələrində ədalət mühakiməsinə olan ehtiyacları ödəmək üçün ixtisaslaşmış məhkəmələr və ya bölmələr yaratmışdır.

16. Misal üçün, Türkiyə sosial təhlükəsizlik və pensiya ilə əlaqədar işlərə baxılması üçün ixtisaslaşmış məhkəmələr yaratmışdır və Fransa da eyni addımı atmağı düşünür[8]. Belçikada ailə və gənclər məhkəməsi yaradılmışdır. Yunanıstanda üçdən artıq bölməsi olan məhkəmələrdə vergi məsələləri ilə bağlı məhkəmə icraatları üzrə ixtisaslaşmış bölmələr yaradılmışdır. İtaliyada məhkəmələrdə və regionların paytaxtlarında yerləşən apellyasiya məhkəmələrinin bazasında, rəqabət hüququ, korporativ hüquq, sənayə müəssislərinin əmlak, dövlət satınalmaları və digər kommersiya mübahisələri üzrə ixtisaslaşan bölmələrdən ibarət şirkətlər məhkəmələri yaradılmışdır. Rumıniyada hüquqi baxımdan apellyasiya şikayətlərinə baxılması üçün Ali Kassasiya və Ədalət Məhkəməsində ixtisaslaşmış bir bölmə yaradılmışdır.

17. İsveçrədə, 2012-ci ildən bəri patentləşdirilmiş ixtiralarla bağlı bütün mübahisələr üzrə yurisdiksiyası olan “Federal Patent Məhkəməsi” (Patent Məhkəməsi haqqında Qanunun 26-cı Maddəsi[9]) mövcuddur. Bu məhkəmənin qərarları yalnız birbaşa olaraq Federal Məhkəmə qarşısında mübahisələndirilə bilər. Bundan əlavə, intellektual mülkiyyət sahəsində aksiyaların mübadiləsi ilə bağlı məhkəmə mübahisələri, haqsız rəqabət və inhisar məsələləri də birbaşa olaraq kanton apellyasiya məhkəmələri qarşısında mübahisələndirilməlidir (CPC, Madə 5). Kantonlar kanton məhkəməsinə Kommersiya Reyestrində olan şəxslər arasındakı bütün mübahisələr üzrə birinci və sonuncu instansiya olmaq səlahiyyəti verə bilər, lakin istənilən halda Federal Məhkəməyə müraciət etmək imkanı qalır.

18. Bolqarıstan və Albaniya kimi bir sıra digər ölkələrdə ixtisaslaşmış məhkəmələr və ya bölmələr inzibati icraatlarla məşğul olmaq üçün yaradılmışdır.

19. Avstriyada inzibati icraat sahəsində aparılmış və 1 yanvar 2014-cü ildən qüvvədə olan islahatlar yuxarı inzibati orqanlara şikayət sisteminin ləğv olunması və mümkün müdafiə vasitələrinin səmərəliləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir: indi inzibati orqanın qərarından federal və ya regional inzibati məhkəmələrə şikayət verilə bilər ki həmin məhkəmələrin də qərarı ikinci (və sonuncu) instansiya kimi (qanun pozuntusuna görə) İnzibati Yüksək Məhkəmə və ya (Konstitusiyanın pozulmasına görə) Konstitusiya Məhkəməsi qarşısında mübahisələndirilə bilər. (11-i regional və 2-si federal səviyyədə olmaqla) yeni inzibati məhkəmələr, digərləri ilə yanaşı, köhnə müstəqil inzibati kollegiyaları (“unabhängiger Verwaltungssenat”) və sığınacaq məsələləri üzrə məhkəməni əvəz edir və bununla da daha əvvəl 120 kvazi-məhkəmə orqanına həvalə edilmiş işləri yerinə yetirir.

20. Bir qayda olaraq, hakimlərin ixtisaslaşması onlara hüququn müəyyən sahələri və onlara həvalə edilmiş məhkəmə işləri üzrə daha böyük təcrübə qazanmağa imkan verir ki bu da həm ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti, həm də sürəti baxımından faydalı ola bilər. Lakin, rotasiya və ya yerdəyişmə kimi tədbirlər olmadıqda, hakimin daim eyni məhkəməyə və ya bölməyə təhkim olunması onun məhdud sayda vəkillər və mütəxəssislərlə qanunsuz yaxınlığının formalaşmasına gətirib çıxara bilər ki bu da, məhkəmə icraatlarının səmərəliliyi və ümumiyyətlə həmin məhkəmənin bitərəfliyi baxımından əlverişli deyil. Bu məsələ, İsveçrə kantonlarında yaradılmış və bankları yaxud sığorta şirkətlərini təmsil edən qiymətləndirici Hakimlərin də cəlb olunduğu kommersiya məhkəmələri ilə bağlı tez-tez qalıdırılmışdır. Elə hallar olur ki, sözügedən şəxslər işgüzar münasibətlərdən təbii olaraq irəli gələn bütün nəticələri nəzərə almırlar və ya tərəflərlə mövcud olan işgüzar münasibətlərini gizlədirlər[10].

21. Bundan əlavə, ixtisaslaşmış məhkəmələr çox vaxt hökumət və/və ya dövlətin maliyyə vəziyyəti baxımından çox həssas olan sahələr üzrə icraatlarla məşğul olurlar. Bu məhkəmələr tərəfindən baxılan işlərdə tərəflərin bərabərliyini əvvəlcədən (a priori) şübhə altına almaq yanlış olsa da, qanunların həmin məhkəmələr tərəfindən təfsir və tətbiq edilməsinin siyasi səmərəlilik və/və ya büdcə imkanlarının təsiri altına düşməsi riskinin olması da istisna edilməməlidir. Buna görə də, bu məhkəmələr və onların üzvləri də adi məhkəmə hakimləri ilə eyni müstəqillik təminatlarına malik olmalıdırlar; bu səbəbdən də adi məhkəmələrdə ixtisaslaşmış bölmələrin yaradılması fərqli statusa malik müstəqil məhkəmələrin yaradılmasından daha məqsədəmüvafiq olardı.

1.3 Məhkəmələrin yurisdiksiya sərhədlərinin dəyişməsi nəticəsində bəzi məhkəmələrin ləğv olunması və ya digərlərinə birləşdirilməsi

22. Bəzi ölkələr məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyalarını genişləndirməklə məhkəmə sistemlərinin xəritəsində dəyişikliklər etmişdir. Misal üçün, Belçikada 2013-cü il islahatı[11] nəticəsində məhkəmə rayonlarının sayı 27-dən 12-yə qədər azaldılmışdır.

23. Bu tipli tədbirlər nəticəsində çox vaxt xırda məhkəmələr inzibati baxımdan digər mövcud məhkəmələrə birləşdirilir. Daha sonra həmin məhkəmələr ya birləşdirildikləri böyük məhkəmələrə qarışır, ya da yerli məhkəmələr kimi fəaliyyət göstərən ayrıca bölmələr şəklində saxlanılır.

24. Rumıniyada 12 birinci instansiya məhkəməsi ləğv olunmuş və onların insan və maddi resursları köçürülmüşdür. İtaliyada məhkəmələrin yurisdiksiya xəritəsinin yenidən çəkilməsi təxminən 1 400 birinci instansiya məhkəməsini əhatə etmiş və 750 kiçik məhkəmənin ləğvi və onların daha böyük məhkəmələrə birləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir. Portuqaliyada daha böyük məhkəmə rayonlarının yaradılması birinci instansiya səviyyəsində, xüsusilə də (bütün ixtisaslaşmış bölmələrin yerləşdiyi) mərkəzi təsisatlarla (ümumi və yerli yurisdiksiyanı həyata keçirən) yerli şöbələr arasında yurisdiksiyanın yenidən bölüşdürülməsinə gətirib çıxarmışdır. Niderlandda 1990-cı illərin sonlarında ondan artıq yerli məhkəmə (kantongerechten) bağlanmış və 50-dən artıq yerli məhkəmə rayon məhkəmələrinin bölmələrinə (rechtbanken) çevrilmiş və yerli məhkəmələr kimi fəaliyyət göstərmişdir.

25. Məhkəmələrin yursidiksiyasının əhatə dairəsi ilə bağlı 2007-ci ildən bəri Fransada aparılan islahatlar[12] məhkəmələrin bağlanması və digər mövcud məhkəmələrə birləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu islahat regional məhkəmələrin sayını 186-dan 163-ə, rayon məhkəmələrinin sayını 473-dən 302-yə, məşğulluq məhkəmələrinin sayını 271-dən 210-a, və kommersiya məhkəmələrinin sayını 1190-dan 863-ə salmışdır. Məhkəmələrin əhatə etdiyi ərazilərin yenidən müəyyən olunması üçün məhkəmələrin fəaliyyət kriteriyası (mövcud məhkəmələrin hər bir növü üçün minimal iş yükü), həmçinin demoqrafik vəziyyət və müvafiq məhkəmələrin sədrlərinin ifadə etdikləri rəylər də nəzərə alınmışdır. Bundan əlavə, hər bir departamentdə ən azı bir regional məhkəmə saxlanmışdır; eynilə, regional məhkəmənin bağlandığı şəhərlərdə və ya başqa bir rayon məhkəməsi ilə arasındakı məsafə bir saatdan çox olan rayon məhkəmələri ləğv olunmamışdır.

26. Sonuncu misalda da göstərildiyi kimi, bu tipli tədbirlər əldə olan resursların ölkə miqyasında daha rasional şəkildə bölüşdürülməsi baxımından faydalı ola bilər və nəticə etibarilə hər bir məhkəməyə öz vəzifələrini yerinə yetirə bilməsi (məsələn, palata formasında işə baxması) və ixtisaslaşması üçün lazım olan qədər hakim təyin oluna bilər. Bundan əlavə, məhkəmələrin əhatə etdiyi ərazilərin yenidən müəyyən olunmasından və müəyyən məhkəmələrin bağlanmasından irəli gələn, məhkəməyə çatımlılıqla bağlı risklərin aradan qaldırılması üçün coğrafiya və çatımlılıq kimi müəyyən faktorlar da nəzərə alınmalıdır (bununla əlaqədar keyfiyyətli məhkəmə sistemi çərçivəsində məhkəməyə çatımlılığın dəstəklənməsi üçün məhkəmələrin yurisdiksiya xəritələrinin yaradılmasına dair Təlimatlar, istinad olunan materialın 2-ci paraqrafı). Ona da diqqət edilməlidir ki, məhkəmələrin birləşdirilməsi ağır iş yükü ilə yüklənmiş həddindən artıq böyük məhkəmələrin yaranmasına gətirib çıxarmasın. Nəhayət, məhkəmələrin yurisdiksiya xəritəsinin dəyişdirilməsi elə aparılmalıdır ki, Konstitusiya ilə müxtəlif təsisatlara verilmiş yurisdiksiyaya hörmət olunsun (misal üçün, bax: 2012-ci ildə Polşada həyata keçirilən islahatlar zamanı Ədliyyə Nazirliyi və Məhkəmə Xidməti Komissiyası arasındakı yurisdiksiya toqquşması səbəbindən qarşılaşılan çətinliklər).

1.4 Yurisdiksiya dəyişiklikləri

27. Məhkəmə sistemi daxilində işlərin daha səmərəli və effektiv bölüşdürülməsini müəyyən məhkəmələrin yurisdiksiyasına dəyişikliklər yolu ilə təmin etmək olar[13].

28. Buna, birincisi, mərkəzi məhkəmənin hesabına yerli birinci instansiya məhkəmələrinin yurisdiksiyasını artırmaqla nail olmaq olar. Bu üsuldan Portuqaliyada sülh hakimlərinin yurisdiksiyasının (5 000 Avrodan 15 000 Avroya) artırılması ilə, Yunanıstanda sülh hakimlərinin yurisdiksiyasının maliyyə həddinin (12 000 Avrodan 20 000 Avroya) artırılması və bu məhkəmələrə (qəyyumluq, vəsiyyətnamə və s. kimi) bir neçə mübahisəli olmayan məsələlərin həvalə edilməsi ilə istifadə olunmuşdur.

29. İtaliyada sülh hakimlərinin (giudice di pace) mübahisə predmetinin məbləği baxımından yurisdiksiyası mallarla bağlı mübahisələrdə 2 500 Avrodan təxminən 5 000 Avroya, yol nəqliyyat hadisələri səbəbindən dəymiş zərərlərlə bağlı mübahisələrdə isə 15 000 Avrodan təxminən 20 000 Avroya qaldırılmışdır. Bundan başqa, qeyri-peşəkar hakimlərin statusunun əsaslı şəkildə dəyişdirilməsi ilə bağlı Hökumətə səlahiyyət verən 28 aprel 2016-cı il tarixli 57 saylı Qanunda sülh hakimlərinin səlahiyyət həddinin (maddi əmlakla bağlı mübahisələrdə 30 000 Avroya, və yol nəqliyyat hadisələri səbəbindən dəymiş zərərlərlə bağlı mübahisələrdə 50 000 Avroya qədər) artırılması və birgə mülkiyyətlə bağlı məhkəmədən kənar prosedurların, varislik məsələləri və çox mürəkkəb olmayan ictimai mülkiyyət məsələləri ilə bağlı məhkəmədən kənar prosedurların, və məhkəmənin sədri tərəfindən seçilmiş peşəkar bir hakimin nəzarəti altında, borclunun daşınar əmlakının özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı bəzi prosedurların da onlara həvalə edilməsi nəzərdə tutulur.

30. İkinci yol yurisdiksiyanın müəyyən olunması kriteriyalarının sadələşdirilməsidir. Misal üçün, Rumıniyada birinci instansiya məhkəmələrinin (judecatorie) kommersiya məsələlərində 100 000 RON (təxminən 20 000 Avro) məbləği həddində, mülki məsələlərdə isə 500 000 RON (təxminən 100 000 Avro) məbləği həddində yurisdiksiyası vardı. 2013-cü ildə yeni Mülki Prosessual Məcəllənin qüvvəyə minməsi ilə bu yerli məhkəmələr, predmetinin nə olmasından asılı olmayaraq, dəyəri 200 000 RON-a (təxminən 40 000 Avroya) qədər olan mübahisələr üzrə yurisdiksiya əldə etdi.

31. Yerli məhkəmələr peşəkar hakimlərdən ibarət olmadıqda, əhəmiyyətli dərəcədə vacib və iri məbləğli mübahisələr onların yurisdiksiyasına aid edilərsə, müvafiq təminatlar olmalı və yerli məhkəmələrin hakimlərinin müstəqilliyinin və bitərəfliyinin təmin olunması üçün onların statusu tədricən peşəkar hakimin malik olduğu statusa uyğunlaşdırılmalıdır.

32. Nəhayət, bəzi ölkələrdə Dövlət Şurasının müəyyən kateqoriyadan olan mübahisələr üzrə eksklüziv yurisdiksiyası ləğv edilmişdir. 1990-cı illər ərzində Niderlandda, inzibati qərarlara yenidən baxılması üzrə yurisdiksiya rayon məhkəmələrinin ixtisaslaşmış bölmələrinə həvalə edilmiş və Dövlət Şurası bu məsələlərlə bağlı apellyasiya məhkəməsinə çevrilmişdir. Bu hal inzibati qərarın ləğv olunması ilə bağlı işlərin birinci instansiya inzibati məhkəmələrinə və inzibati apellyasiya məhkəmələrinə verildiyi Yunanıstanda, və Türkiyə ərazisində tətbiq oluna bilməyən inzibati qərarlarla bağlı işlər baxımından Türkiyədə də baş vermişdir.

2. Qərarların kollegial yaxud tək hakim tərəfindən qəbul edilməsi

33. Bir neçə illər ərzində, AŞ-nın üzv ölklərinin birinci instansiya məhkəmələrinin işində daha az kollegial qərarlara meyllilik artmışdır, çünki işlərin tək hakimə həvalə edilməsi mövcud insan resurslarından maksimal səviyyədə istifadə edilməsinə imkan verir. Qərarların kollegial qəbul edilməsi isə hakimlərin işinin təşkili baxımından obyektiv çətinliklər yaradır və icraatların aparılmasını mürəkkəbləşdirir.

34. Bu sahədə Yunanıstanı nümunə kimi göstərmək olar: 2011-ci ildən bəri tək hakimli məhkəmələrin yurisdiksiyasının maliyyə həddi 80 000 Avrodan 120 000 Avroya qədər artmış və nəhayət, işlərə hakimlər kollegiyası tərəfindən baxılan məhkəmələrin hesabına, 250 000 Avroya çatmışdır Tək hakimli məhkəmələrə həmçinin bir çox ailə məsələləri (məhkəmə qaydasında ayrılma, boşanma və s.) də həvalə edilmişdir. Oxşar şəkildə, tək hakimdən ibarət formatda işləyən inzibati məhkəmənin yurisdiksiyasının maliyyə həddi də 5 000 Avrodan 60 000 Avroya qaldırılmışdır.

35. Oxşar tədbirlər bu yaxınlarda Türkiyədə də həyata keçirilmiş və tək hakimdən ibarət formatda fəaliyyət göstərən birinci instansiya inzibati məhkəmələrinin yurisdiksiyasının maliyyə həddi 3 500 Avrodan 10 600 Avroya qədər artırılmışdır. Bu tədbirlər nəticəsində Dövlət Şurasının ikinci instansiya kimi yurisdiksiyası da azaldılmışdır və hazırda tək hakimdən ibarət formatda fəaliyyət göstərən birinci instansiya inzibati məhkəmələrinin qərarlarından verilən apellyasiya şikayətlərinə ikinci instansiyada regional inzibati məhkəmə tərəfindən baxılır.

36. Tək hakimdən ibarət və kollegial formatlarda fəaliyyət göstərən regional məhkəmələr (Landgericht) arasında yurisdiksiya bölgüsünü həyata keçirmək üçün Almaniyada qəbul edilmiş sistem (cf. § 348 Zivilprozessordnung, bundan sonra: « ZPO ») rasionallıq və elastiklik baxımından əlamətdardır. 2002-ci ildən bəri bu məhkəmələr işlərə, əgər işə baxan hakimin təcrübəsi bir ildən az deyilsə, bir qayda olaraq, tək hakimdən ibarət formatda baxımışdır. Çətin və ya əhəmiyyətli işlər (misal üçün, əqli mülkiyyətlə bağlı işlər) olduqda, həmin işlər üzrə ratione materiae yurisdiksiya üç hakimdən ibarət kollegiyaya aid olur və ya tək hakim özü öz yurisdiksiyasını hakimlər kollegiyasına ötürür. Və iş açıq-aydın və ya az əhəmiyyətli olduqda, kollegiya da öz yurisdiksiyasını tək hakimə ötürə bilər.

37. Bir neçə ölkədə hətta ikinci instansiyada da qərarların tək hakim formatında qəbul olunması tətbiq edilir. Misal üçün, İtaliyada tək hakimdən ibarət məhkəmələr sülh hakimlərinin qərarlarından verilən apellyasiya şikayətlərinə baxır. Eyni yanaşma bu yaxınlarda Yunanıstanda da qəbul olunmuş və orada tək hakimdən ibarət apellyasiya məhkəmələrinə tək hakimdən ibarət məhkəmələrin verdiyi qərarlardan edilən apellyasiya şikayətlərinə baxmaq səlahiyyəti verilmişdir.

38. Almaniyada da, əgər birinci instansiyanın qərarı tək hakim tərəfindən verilmişdirsə, apellyasiya şikayətinə də tək hakim baxa bilər. Bu, işin qəlizliyindən və əhəmiyyətindən də asılıdır (§526 ZPO).

39. AŞ, xüsusilə də birinci instansiyada, tək hakimlərdən istifadə olunmasına həvəsləndirsə də[14], o fakt da məlumdur ki, (işlərin məhkəmə baxışına hazırlanması kollegial formada aparılmazsa,) qərarların kollegial formada qəbul olunması hakimlərin bitərəfliyini təmin edən əlavə bir üsuldur. Qərarlar kollegial formada qəbul olunmadıqda, hakimin bitərəfliyi onun statusu ilə bağlı olan təminatların hesabına təmin edilir. Nəticə etibarilə, əgər çox əhəmiyyətli bir işə peşəkar olmayan tək hakim tərəfindən baxılırsa, həmin hakimin qərarından peşəkar hakimə şikayət verə bilmək imkanı təmin edilməlidir.

3. Resursların sərf olunması və idarə edilməsi: məhkəmələrin təşkili və iş metodlarının rasionallaşdırılması

40. Məhkəmə fəaliyyəti üçün münasib yerlərin təmin edilməsi məhkəmə sisteminin lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərməsi üçün əsas şərtdir. Buna görə də bəzi ölkələrdə (misal üçün, Bolqarıstan, Slovakiya, Sloveniya və Türkiyə) mövcud məhkəmə binalarının yenilənməsi və ya yeni məhkəmə binalarının tikilməsi üçün böyük işlər görülmüşdür[15].

41. Qeyd ediləsi əhəmiyyətli məsələlərdən biri də (məsələn, Bolqarıstanda, Yunanıstanda, İtaliyada, Rumıniyada və Slovakiyada olduğu kimi) hakimlərin və/və ya məhkəmə məmurlarının sayının artırılmasıdır.

42. Məhkəmələrin daşıdığı məsuliyyətin əhəmiyyətini nəzərə almaqla, işçi heyətinin sayının artırılması seçim kriteriyalarının ciddiliyinin azaldılması və ya daha aşağı təhsil və təlim standartlarının tətbiq olunması hesabına həyata keçirilməməlidir.

3.1 Məhkəmələr arasında insan resurslarının mübadiləsi

43. Əməkdaşları çatışmayan məhkəmələrin ehtiyaclarının ödənilməsi və zərurət olduqda müvəqqəti yüklənmənin aradan qaldırılması üçün bir sıra ölkələr mövcud insan resurslarının daha yaxşı bölüşdürülməsinə çalışmışdır. Mövcud məhkəmələrin ləğv olunmasından və həmin məhkəmələrin əməkdaşlarının köçürülməsindən əlavə, ya əməkdaşların yerləşdirilməsi sistemi dəyişdirilmiş, ya da daha çevik və rasional köçürmə və yerdəyişmə mexanizmlərindən istifadə olunmuşdur.

44. Belçikada 2013-cü ildə həyata keçirilmiş məhkəmə rayonlarının islahatı məhkəmə sistemi üzvlərinin mobilliyini artırmışdır. Bunun da nəticəsində hakimlər və müstəntiqlər daha böyük məhkəmə rayonunun müxtəlif ərazi bölmələri arasında daha asan hərəkət edə bilir və (məhkəmənin iş yükünün artması kimi) gözlənilməz vəziyyətlərdən (eyni rayonun digər məhkəmələrində işləyən hakimlərin köməyi ilə) daha cəld çıxmaq olur.

45. Sloveniyada birinci instansiya məhkəmələri inzibati olaraq rayon apellyasiya məhkəməsinin bölmələrinə çevrilmişdir. Bu o deməkdir ki, hər il, müxtəlif bölmələrin iş yükündən asılı olaraq, apellyasiya məhkəməsinin sədri yerli bölmənin hakiminin eyni rayonda yerləşən digər bölmədə də işləməsi barədə qərar verə bilər.

46. Portuqaliyada məhkəmələrin ad hoc ehtiyaclarının ödənilməsi üçün köməkçi hakimlər bazası yaradılmışdır, Macarıstanda isə məhkəmələr haqqında qanunla müəyyən olunur ki, hər bir hakim hər üç ildən bir bir illik müddətə özünün razılığı tələb olunmadan başqa bir məhkəməyə də ezam oluna bilər. Həmçinin, yeni “ezam olunmuş hakim” profili yaradılmışdır və iş yeri haqqında elanda da göstərilə bilər ki, hakim özünün razılığı tələb olunmadan müvafiq müddətə başqa bir məhkəməyə ezam oluna bilər.

47. Yuxarıda göstərilən göndəriş və köçürmə sistemləri iş dövriyyəsinin artması və işin davamlılığının olmaması ilə nəticələndiyindən, həmin sistemlər ezam olunan əməkdaşların özlərini işlərinə o qədər də bağlı hiss etməmələrinə və az motivasiyalı olmalarına səbəb ola bilər. Bundan əlavə, hakimin başqa bir məhkəməyə köçürülməsi imkanından, xüsusilə də köçürülmə hakimin razılığı olmadan həyata keçirildikdə, hakimlərə qarşı təzyiq vasitəsi kimi və bununla da onların müstəqilliyinə xələl gətirəcək formada istifadə olunmamasının təmin olunması da çox vacibdir.

3.2 Məhkəmə katiblərindən və yeni peşəkarlar kateqoriyalarından istifadə olunması

48. Hakimlərin öz vəzifələrini yerinə yetirmələrinə və iş yüklərini yüngülləşdirməyə kömək etmək üçün bir neçə məhkəmə sistemlərində məhkəmə heyətinə qəbul olunan, Fransız modelində référendaire və Alman/Avstriya modelində Rechtspfleger kimi peşəkar hüquqşünaslardan getdikcə daha çox istifadə olunur. Bir neçə üzv ölkədə bu peşəkarlar müstəqillik təminatından da faydalanırlar.

49. Birinci modelə uyğun olaraq, hakim olmayan əməkdaşlar baxdığı işlərlə bağlı və məhkəmə qərarlarının layihələrinin hazırlanmasında hakimə kömək edir və presedent hüququ üzrə araşdırma aparırlar. Fransada məhkəmə kargüzarları 15 oktyabr 2015-ci il tarixli yeni Dekretlə, magistratlara məhkəmə aktları ilə bağlı köməklik göstərən, həm də magistratlara sənədlərin bərpası və hüquqi araşdırma ilə bağlı geniş dəstək funksiyalarını həyata keçirən, icraat üzrə texniklər kimi müəyyən olunurlar. Onlar qərar və hökm layihələrini hazırlayır və ya onlara həvəsləndirici qərarlar da həvalə edilə bilər. Onlar həmçinin qəbul işlərini də görə və ictimaiyyətin məlumatlandırılması, hüquqi sənədləşmə və prosedurlara əməl olunması üçün istifadəçilərə yol və dəstək göstərilməsinə də məsul ola bilərlər.

50. İkinci modelə əsasən, qanuna və ya Konstitusiyaya uyğun olaraq Rechtspfleger müstəqil bir məhkəmə orqanı kimi müəyyən olunur və həmin orqan hakimlərin tapşırıqlarının ona ötürülməsinin ardınca, qanunla ona həvalə edilmiş yurisdiksiya xarakterli vəzifələri icra edir. Daha konkret desək, Rechtspfleger hakimə kömək etmir. Onun öz rolu var və ona qanunla müxtəlif, misal üçün ailə hüququ, mühafizə hüququ, vərəsəlik hüququ və ya torpaq hüququ və ya biznes reyestri üzrə tapşırıqlar verilə bilər. Ona, həmçinin, vətəndaşlıq, ödəniş göstərişləri, qərarların icrasının təmin edilməsi, əmlakın məcburi satışı, cinayət işləri, cinayət işlərinin aparılmasının təmin edilməsi (həbs və ya izlənmə qərarlarının nəşri), həbsə alternativ cəzaların verilməsi və ya ictimai işlərə cəlb etmə rayon məhkəməsi tərəfindən aparılan istintaq, hüquqi yardım və s. sahələrdə müstəqil qərarlar qəbul etmək səlahiyyətləri də verilə bilər.

51. Bir neçə misal göstərəsi olsaq, 2013-cü ildə Estoniyada yeni vəzifə, “hakim köməkçisi” vəzifəsi yaradıldı və İtaliya Kassasiya Məhkəməsinə yeni “araşdırma köməkçiləri” təyin edildi. İtaliyada məhkəmələrdə hakimlərə araşdırma fəaliyyəti, işlərin baxılmağa hazırlanması, statistik sorğuların keçirilməsi və s. ilə bağlı dəstək verilməsi üçün təlim keçənlərdən, məhkəmə kargüzarlarından və fəxri hakimlərdən ibarət olan hibrid bir orqan (ufficio del processo) da yaradılmaqdadır.

52. 2016-cı ildə Fransada adi məhkəmələr[16], həmçinin inzibati məhkəmələr[17] daxilində hüquqşünas köməkçilər, yəni (akademik və/və ya iş təcrübələri sayəsində) möhkəm hüquq bilik və bacarıqları qazanmış və buna görə də peşəkar hakimlərin əlavə vaxt xərcləməsinin qarşısını əhəmiyyətli dərəcədə ala bilən şəxslər fəaliyyətə başladı. Adi və inzibati məhkəmələrdə hüquqşünas köməkçilərin işə götürülməsi iki və ya üç illik müvəqqəti və müvafiq olaraq bir və ya iki dəfə yenilənə bilən müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Bundan əlavə, o da qeyd olunmalıdır ki, müəyyən şərtlər altında məhkəmələrin hüquqşünas köməkçiləri birbaşa olaraq hüquqşünas mütəxəssislər kimi də təyin oluna və bununla da məhkəmə sisteminə daxil edilə bilərlər.

53. Hüquqşünas katiblərin artıq mövcud olduğu ölkələrdə onların üzərinə geniş vəzifələr qoyulmuşdur. 2009-cu ildən bəri Polşada referendarze vəzifəsində işləyənlər Avropa icra göstərişləri verir, tərəflərə icraatlar zamanı yol verdikləri formal prosessual qüsurların aradan qaldırılmasına dair göstəriş verir, mənşəyi məlum olmayan şəxslərin qəyyumluğa verilməsinə dair müraciətlərə baxır və s. Oxşar qaydada, 19 dekabr 2003-cü il tarixli üzvi qanunun qəbul olunmasının ardınca İspaniyada secretarios judiciales vəzifəsində işləyən şəxslər məcburi və könüllü yurisdiksiya sahəsində vəzifələr daşıyırlar.

54. Digər misallar və daha təfsilatlı məlumatlar üçün Avropa məhkəmə sistemləri haqqında CEPEJ hesabatlarına[18], o cümlədən hesabatların hakim olmayan əməkdaşlara dair ad hoc Fəslinə istinad etmək olar.

55. Dəstək verən əməkdaşlara lazımi şəkildə nəzəri və praktiki təlim keçirilərsə, onların cəlb olunması hakimlərin məhsuldarlığı və ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti baxımından faydalı ola bilər. Bundan əlavə, əgər bu şəxslərə kvazi-məhkəmə və ya məhkəmə funksiyaları da həvalə edilərsə, müstəqillik təminatları və effektiv nəzarət mexanizmləri də mövcud olmalıdır. Məhkəmələr daxilində təcrübə və staj proqramları, həmçinin həmin məhkəmələrin işinə ad hoc dəstək də verə bilən iştirakçıların mədəni zənginliyi və praktiki hazırlığı baxımından faydalıdır.

3.3 İşlərin qeydiyyata alınmasının və idarə olunmasının kompüterləşdirilməsi, və iş sənədlərinin və yazışmaların rəqəmsallaşdırılması

56. İşlərin qeydiyyatı və nəzarətdə saxlanması üçün kompüterləşdirilmiş sistemin yaradılması hər bir məhkəmənin iş yükünün lazımi şəkildə idarə olunmasının təmin edilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Çünki, bu formada, işlərin bölüşdürülməsi, insan resurslarının idarə edilməsi və icraatların aparılmasına nəzarət edilməsi daha cəld və daha qənaətli həyata keçirilə bilər.

57. Misal üçün, son bir neçə il ərzində Estoniyada kompüterləşdirilmiş yeni sistem tətbiq olunmağa başlamışdır ki həmin sistem həm məhkəmələrdə işlərin idarə olunması üçün istifadə olunur, həm də istifadəçilərin icraatların vəziyyəti və katibliyin işi barədə məlumat əldə etməsinə imkan verir[19]. Portuqaliyada da eyni proqramla bağlı iş gedir, Sloveniyada isə 2012-ci ildən bəri məhkəmə məlumatlarının toplanmasının və işlənməsinin yeni sistemi tətbiq olunur və həmin sistem tabloların yaradılmasına imkan verir ki, onların da vasitəsilə məhkəmə sədri və rəhbərliyi məhkəmənin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və məhkəmədə işin təşkilinin təkmilləşdirilməsi üçün etibarlı və analitik məlumat əldə edə bilirlər[20]. Belçikada 2015-ci ilin fevral ayından bəri, E-Depozit layihəsinin birinci fazası çərçivəsində, hüquqşünaslar ilk dəfə olaraq Apellyasiya Məhkəməsinə və Antverpen Əmək Məhkəməsinə email vasitəsilə mülki işlər üzrə ərizə və digər sənədlər göndərə bilirlər ki, bu da hüquqşünasların, ərizəçilərin və elə məhkəmələrin özülərinin də vaxtına qənaət etməyə imkan verir. Əgər müvəffəqiyyətli olarsa, bu layihə bütün digər məhkəmələrdə də tərbiq ediləcəkdir.

58. İtaliyada prosessual sənədlərin və katibliyin yazışmalarının (Processo telematico) tam rəqəmsallaşdırılması icraatın vəziyyəti və onların əsas mərhələlərinə (Polisweb) dair onlayn konsultasiya sisteminin yaradılması ilə birlikdə həyata keçirildi. Eynilə, İspaniyada da məhkəmə sisteminin müxtəlif iştirakçıları arasında rəqəmsal kommunikasiya ümumi bir fonemenə çevrildi və xərclərin və ləngimələrin azaldılmasına və mübadilə edilən sənədlərin autentikliyinin və bütövlüyünün təmin edilməsinə imkan verdi[21].

59. Bu nümunələrin bəzilərindən göründüyü kimi, məhkəmələrdə işlərin kompüterləşdirilmiş idarə olunma sistemləri həm də əməkdaşların və istifadəçilərin icraatların vəziyyəti haqqında cəld və qənaətli şəkildə elektron formada məlumat əldə edə bilmələrinə və icraatların gedişində lazımi yazışmaları həyata keçirmələrinə imkan verir. Bu baxımdan, Avstriya nümunəsi qeyd olunmağa layiqdir: 2005-ci ildən bəri aparılan istənilən məhkəmə kommunikasiyasını veb portaldan (Edict File) əldə etmək mümkündür; vasitəçilərin, ekspertlərin, tərcüməçilərin və hakimin digər köməkçilərinin siyahısı da internetdə yerləşdirilib[22].

60. Polşada müraciətlərin və digər sənədlərin elektron qaydada təqdim oluna bilməsi üçün bu yaxınlarda Mülki Prosessual Məcəlləyə dəyişiklik edilmişdir. Bundan başqa, müəyyən orqanlar (notariuslar, icraçılar və vergi orqanlarının direktorları) mülkiyyətin qeydiyyatı məsələsi ilə bağlı icraatları elektron qaydada aparmalıdırlar. Bu o deməkdir ki, ərizə formasında olan məlumat əmlakın elektron reyestrində rəqəmsal formada saxlanılır və notariat hərəkəti aparıldıqdan sonra bildirişlər avtomatik olaraq əmlak reyestrlərində qeydə alınır.

61. Rumıniyada 2010-cu il tarixli “Kiçik İslahat” Qanunu hakimlərin tərəflərə həmçinin telefon və ya teleqraf rabitəsi, faks və ya email ilə bildiriş göndərmələrinə icazə verir.

62. 2009-cu ildən bəri Türkiyə işlərin idarə olunması və istifadəçilərlə kommunikasiya üçün ölkə miqyasında UYAP kompüter proqramını tətbiq etməyə başlayıb[23]. Misal üçün, hüquqşünaslara məhkəmə iclaslarının tarixləri barədə SMS vasitəsilə məlumat verilə bilər.

63. Ədalət mühakiməsinin idarə olunmasında kompüter sistemlərindən istifadə edilməsinin açıq-aydın üstünlükləri olsa da, eyni texnologiya ədalət mühakiməsinə çatımlılığı məhdudlaşdıra da bilər. Kompüter virusları və ya sistem problemləri prosessual hərəkətlərin lazımi qaydada və müəyyən edilmiş vaxt ərzində icra edilməsinə mane ola bilər. Eyni zamanda, informasiya texnologiyalarından ümumiyyətlə başı çıxmayan şəxslər kompüter imkanlarından düzgün istifadə etməklə bağlı ciddi çətinliklər çəkə bilərlər. Elə bu səbəbdən də, Slovakiyada hakimlərə yazılı formada müraciət etmək də mümkündür hələ.

64. İnformasiya texnologiyası həmçinin ənənəvi olaraq sənədin fiziki nüsxəsinin hazırlanmasından ibarət olan müəyyən məhkəmə fəaliyyətlərini sürətləndirməyin yollarını da təklif edir. Buna, ilk növbədə, məhkəmə iclaslarının protokollarının yazılması aiddir ki, bunu da kompüterlərdən istifadə etməklə daha effektiv və hərtərəfli şəkildə etmək olar. Misal üçün, Polşada Mülki Prosessual Məcəlləyə 2010-cu il dəyişikliklərindən sonra məhkəmə iclaslarının protokolları elektron formada hazırlanır və bu da tərəflərə işin video və audio yazılarını əldə etmək imkanı verir. Albaniyada da məhkəmə iclasının protokolunun hazırlanması üçün məhkəmə iclaslarının audio yazılarının stenoqramlarından istifadə olunur. Sloveniyada 01 oktyabr 2010-cu ildən bəri yazılı protokolların hazırlanması iclasların audio yazılarının aparılması ilə əvəz olunmuş və həmçinin, tərəflərin iclasların audio yazılarını internet səhifəyə təhlükəsiz giriş imkanı vasitəsilə əldə edə bilmələrinin mümkünlüyü də nəzərdə tutulmuşdur. Məhkəmə iclaslarının yazılması Latviyada da çox effektiv və təqdirəlayiq vasitədir[24].

65. Bu, 2014-cü ildən bəri Polşada olduğu kimi, məhkəmə iclasının audio və video yazılışı aparıldıqda və hakim öz mühakiməsini şifahi şəkildə yürütdükdə, qərarların əsaslandırılmasına da tətbiq olunur.

66. Ümumiyyətlə, aydındır ki, kompüter imkanlarından yaxşı istifadə edilməsi bəzi fəaliyyətlər üçün tələb olunan insan resurslarına qənaət etməyə və bununla da həmin resurslardan səmərəli istifadə olunmasına imkan verir. Sloveniyada borcun mövcudluğunu sübut edən müəyyən sənədlər (hesab-fakturalar, çeklər və s.) əsasında əmr icraatları üzrə qərarların verilməsi tamamilə rəqəmsallaşdırılmışdır: 2008-ci ilə kimi bu işi 44 yerli məhkəmənin 350 əməkdaşı görürdü və bir neçə aylıq gözləmə müddəti olurdusa, hazırda bu iş 4 hakimi və 62 digər əməkdaşı olan Lyüblyana məhkəməsində autentik sənədlər (CoVL sistemi) əsasında Mərkəzi İcra Departamenti tərəfindən 48 saat ərzində uerinə yetirilir[25].

67. İşlərin qeydiyyatı və idarə olunması kompüterləşdirildikdən sonra, standart məlumatların və söz formalarının standart qərar şablonlarından istifadə edən sistem tərəfindən avtomatik olaraq yaradıldığı maskaların formalaşdırılmasının mümkünlüyü də nəzərdə tutula bilər. Bu, qərarların ardıcıl və bütöv quruluşda olmasına kömək edir, kargüzarların iş saatlarına qənaət edir və kargüzarların yol verdiyi səhvləri azaldır. Əgər iş materialları (o cümlədən, misal üçün, məhkəmə iclasının protokolu və tərəflərin təqdim etdikləri materiallar) da rəqəmsal olarsa, bu, daha faydalı olar: əks təqdirdə, hakimin əl ilə köçürməli olduğu digər material avtomatik olaraq qərarın mətninə daxil edilə bilər. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Katibliyində gündəlik olaraq istifadə olunan bu iş metodu Brandenburq Torpağının (Almaniya) baş prokurorluq xidmətində sınaqdan keçirilmişdir[26].

68. Həmçinin onu da yadda saxlamaq lazımdır ki, CEPEJ-GT-QUAL hazırda elektron-məhkəmə istiqamətində dəyişikliyin həyata keçirilməsi ilə bağlı və informasiya texnologiyalarının məhkəmələrin işinə və məhkəmə sistemlərinin fəaliyyətinə təsirini təhlil edən Təlimatlar hazırlamaqla məşğuldur. Həmin sənəddə, həm ədalət mühakiməsinin səmərəliliyi, həm də keyfiyyəti baxımından bu sahədə meydana gələn çağırışlar, risklər və imkanlar təsvir ediləcəkdir.

3.4 Məhkəmələrin fəaliyyətinin monitorinqi

69. Son bir neçə il ərzində bəzi ölkələrdə ədalət mehakiməsinin vaxtında və daha yaxşı həyata keçirilməsini təmin edən tədbirlərin görülməsi artmışdır.

70. 2008-ci ildə Avstriyanın əsas qanununa dəyişiklik edilmiş və məhkəmə sisteminin fəaliyyəti də Ombudsmanın (Volksanwaltschaft) səlahiyyətlərinin əhatə dairəsinə daxil edilmişdir. Bundan sonra o, hansısa işin konkret bir tarixə qədər tamamlanması ilə bağlı müraciət edə və nəzarət xarakterli tədbirlərin görülməsini təklif edə bilər[27]. Yarım ştat əsasla işləyən hakimlərdən ibarət nəzarətedici orqan olan Justiz-Ombudsstellen institutunun yaradılmasını da qeyd etmək lazımdır.

71. Belçikada, Məhkəmə Məcəlləsinə, yığılıb qalmış məhkəmə işlərinin azaldılması üçün, dəyişiklik edilməsi haqqında qanunla hakimlərin qərar vermək üçün sərf etdikləri vaxta daha yaxşı nəzarət mexanizmi müəyyən edilmişdir. Əgər qərarın qəbul olunması üçün qanunla müəyyən edilən müddətdən daha çox vaxt sərf edilirsə, hakimlər, birlikdə çıxış yolu tapmaq və ləngimələri aradan qaldırmaq üçün iyerarxiya baxımından özlərindən yuxarı vəzifəli şəxslərə (məhkəmə sədrlərinə) məruzə etməlidirlər. Ləngimə halları təkrarlandıqda, hakimlə bağlı dinləmə keçirilir. Bundan əlavə, bu proses əsnasında meydana çıxan bütün məlumatlardan intizam xarakterli icraatlarda, hakimin müntəzəm qiymətləndirilməsində və ya onunla bağlı hər hansı təyinat prosesində də istifadə oluna bilər.

72. Estoniyada hər bir məhkəmənin sədri işlərə ağlabatan zaman ərzində baxılması tələbinə əməl olunmasının təmin edilməsinə nəzarət etmək və müdaxilə etmək səlahiyyətinə malikdir. Həmçinin, hər bir məhkəmə sədri baxılması 3 ildən artıq davam edən işləri Ədliyyə Nazirinə göndərməlidir.

73. 2002-ci ildən bəri Niderlandda məhkəmələrin maliyyələşdirilməsi sistemi, hər növdən olan iş üçün standart baxılma müddətinin müəyyən olunması ilə, baxılmış və qərar çıxarılmış işlərin sayına əsaslanır.

74. Bu cür tədbirlər nəticəsində hakimlərin müstəqilliyi və ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı bəzi ciddi məsələlər meydana çıxır. Bununla əlaqədar isə sadəcə Avropa Hakimlərinin Məşvərət Şurasının (AHMŞ), hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti və məhkəmənin müstəqilliyinə[28] hörmət haqqında 17 saylı Rəyinə, və xüsusilə də 6 saylı Tövsiyyəsinə istinad etmək lazımdır. Həmin Tövsiyyədə qeyd olunur ki, “Qiymətləndirmə obyektiv kriteriyalar əsasında aparılmalıdır. Bu cür kriteriyalar prinsipial olaraq keyfiyyət göstəricilərindən ibarət olmalıdır, əlavə olaraq isə, kəmiyyət göstəricilərindən də ibarət ola bilər. Hər bir işdə istifadə olunan göstəricilər onu qiymətləndirənlərin yaxşı ədalət mühakiməsini təşkil edən bütün aspektləri nəzərə ala bilmələrinə imkan verməlidir. Qiymətləndirmə təkcə kəmiyyət kriteriyalarına əsaslanmamalıdır […]”. Bu Tövsiyyə bir tərəfdən obyektiv qaydaların və strukturlaşmış prosedurların olmadığı halda qiymətləndirmənin siyasi təsirə və ya tərəfkeşliyə, mühafizəkarlığa və bölmə maraqlarının təsirinə məruz qala biləcəyi ilə bağlı narahatlıq ifadə edir; digər tərəfdən isə vurğulayır ki, ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti sadəcə məhkəmə sisteminin “məhsuldarlığı” kimi hesab olunmamalıdır^{^[29]}.

75. Performans göstəricilərinin fərdiləşdirilməsinə gəldikdə, Belçika Məhkəmə Məcəlləsinin yeni 352-ci (bis) Maddəsi ilə əlaqədar səsləndirilən tənqidləri yenidən vurğulamaq da faydalı ola bilər. Həmin Maddə 2011-ci ildən bəri Krala iş yükünün necə qeydə alınması və qiymətləndirilməsinin müəyyən olunması ilə bağlı fərman vermək səlahiyyəti verir. “Birinci çətinlik ölçmə metodlarının müxtəlifliyi ilə, ikinci isə iş yükünün məzmunun ölçülməsindəki uyğunsuzluqla bağlıdır (buraya qərarın verilməsi üçün lazım olan vaxt göstəricisi, keyfiyyətin qiymətləndirilməsi, hər bir hakimin məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi, çətinliyin dərəcəsi və s. daxildirmi?). Sonuncu maneə isə rəsmi və ya potensial məqədlərə (resursların bölüşdürülməsi məqsədi ilə qərar qəbul edilməsinə kömək göstərilməsi, idarəetmə, əməkdaşlara nəzarət, hakimlərin müqayisə olunması, mümkün intizam sanksiyalarının tətbiqi, resursların optimallaşdırılması məqsədilə baxılmamış işlərin müəyyənləşdirilməsi və s.) dair şübhə ilə bağlıdır.”[30]

76. Qaldırılan məsələlər monitorinqin məqsədinin əsasən fərdi problemlərin müəyyən olunmasından (sanksiya tətbiqindən) və ya əksinə hakimlərin karyerasının irəlilədilməsindən ibarət olduğuna dair ənənəvi mövqenin tərkib hissəsidir. Lakin, digər bir yanaşma, yəni hansısa konkret bir məhkəmənin fəaliyyətinin ümumi monitorinqinin aparılması, da qəbul edilə bilər. Bu kontekstdə, hakimlərin müstəqilliyi onların, ərizəçilərin və demokratik cəmiyyətlərin gözləntilərinə münasibətdə, cavabdehliyi ilə uzlaşır[31]. Buna görə də, performans qiymətləndirmənin, əsasən əlaqəli tərəflərin də cəlb olunduğu və məqsədi fərdi məsuliyyətin müəyyən olunmasından daha çox, məhkəmənin fəaliyyətinin kollektiv şəkildə idarə olunmasından və ən səmərəli iş metodlarının yayılmasından ibarət olan kollektiv bir prosesin təkib hissəsi kimi aparılması üçün, hakimlərin performans göstəriciləri sisteminin hazırlanmasında, yaradılmasında və tətbiq edilməsində iştirakı əhəmiyyətlidir[32].

3.5 Ədalət mühakiməsinin təşkilinin idarə olunmasının əks-mərkəzləşdirilməsi

77. Belçikada, məhkəmələrin təşkilində özünüidarəetmənin tətbiq olunması haqqında 18 fevral 2014-cü il tarixli qanunla həyata keçirilmiş, məhkəmə idarəetməsinin əks-mərkəzləşdirilməsi kimi ambisiyalı plan da xüsusilə qeyd edilməlidir.

78. Məhkəmələr Şurasının və Dövlət İttihamçıları Şurasının yaradılmasının müəyyən edildiyi həmin qanuna əsasən, Ədliyyə Naziri hər iki şura ilə idarəetmə müqaviləsi imzalayır. Bu idarəetmə müqaviləsi ilə xüsusi nəticələrin əldə olunması ilə bağlı öhdəlik götürülür və bunun üçün lazımi əməkdaşlar və resurslar ayrılır. İdarəetmə orqanları tələb olunan resurslarla bağlı nazirlə danışıqlar aparır və həmin orqanlardan resurslardan necə istifadə edəcəklərini əsaslandırmaq tələb olunur.

79. Mövcud resursların hüquq sistemi daxilində müxtəlif bölmələr arasında necə bölüşdürüləcəyini müəyyən etmək, yerli qurumlarla məsləhətləşməklə, idarəetmə orqanlarının öz işidir. Bu cür bölüşdürmə yerli qurumlar tərəfindən hazırlanmalı və şuralara təqdim edilməli olan idarəetmə planı əsasında həyata keçirilir. Yerli qurumlar icraiyyə komitəsi tərəfindən idarə olunur.

80. Son olaraq, işlər hər bir məhkəmənin sədri tərəfindən (müstəntiq xidməti ilə, məhkəmə katibliyi və vəkillər kollegiyası ilə məsləhətləşdikdən sonra) hazırlanan və Kral tərəfindən təsdiq olunan yerli qaydalar əsasında bölüşdürülür.

81. Yerli qurumlar tərəfindən hazırlanan idarəetmə planları əsasında, məsul şura qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icra edilib-edilmədiyini və ayrılan resursların uzlaşdırılmasına ehtiyac olub-olmadığını müəyyən edir. Hər il, həm şuralardan, həm də yerli qurumlardan operativ hesabat təqdim etmək tələb olunur. Nəhayət, ədalət mühakiməsinin ümumi büdcəsinin bölüşdürülməsi resursların da daha yaxşı bölüşdürülməsinə imkan verə bilər.

3.6 Yığılıb qalmış işlərin aradan qaldırılması üzrə fəaliyyət planları

82. Məhkəmələrin işinə mane olan və AİHK-nın 6-cı Maddəsinin 1-ci paraqrafı ilə təsbit olunan, işlərə ağlabatan müddət ərzində baxılmasına dair tələbin pozulmasının dəfələrlə müəyyən olunmasının əsas səbəbi olan yığılıb qalmış işlərin həll olunması üçün iki ölkədə xüsusi fəaliyyət planları həyata keçirilməyə başlanmışdır.

83. AİHM-nin Lukenda işi üzrə 6 oktyabr 2005-ci il tarixli qərarından sonra Sloveniyada bir neçə institutların əməkdaşlığını tələb edən mərhələli silsilə tədbirlərdən ibarət olan və müxtəlif fəaliyyət protokollarına əsaslanan “Lukenda layihəsi” qəbul olundu. Layihənin məqsədi 31 dekabr 2010-cu il tarixinə qədər yığılıb qalmış işləri aradan qaldırmaq idi. Bu müddət daha sonra 31 dekabr 2012-ci il tarixinə qədər uzadıldı.

84. Lukenda layihəsiüç əsas istiqamətdən ibarət idi:

- Məhkəmələrin adekvat şəraitlə təmin olunması;

- Hakimlərin və kargüzarların sayının artırılması;

- Yığılıb qalmış işlərin aradan qaldırılması sahəsində əldə olunan müvəffəqiyyətə görə mükafatların verilməsi (buna görə də, bu tapşırığın həvalə olunduğu hakimlər daha çox işlərə baxacaqlar).

85. Bu əsas istiqamətlərdən başqa, artıq qeyd edilmiş və müvafiq kontekstlərdə yenə də qeyd ediləcək bir neçə əlavə tədbirlər də mövcud olmuşdur. Burada o da qeyd olunmalıdır ki:

- Məhkəmələr haqqında qanunda işlərin növləri və işlərə baxan məhkəmələrə uyğun olaraq icraatların tamamlanması üçün müddət müəyyən olunur. Bu müddətlər 2006-cı ildən bəri əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Gözlənilən vaxt ərzində baxılıb tamamlanmamış işlərin ayrıca statistikası aparılır;

- Yığılıb qalmış işlərin sayının azaldılması üzrə proqramların həyata keçirilməsi ilə birlikdə statistik monitorinq sistemi də yaradılmışdır;

- Yığılıb qalmış tamamlanmamış işlərin ləğv olunmasında əldə olunan uğurlara görə mükafatlandırma da nəzərdə tutulmuşdur.

86. İtaliyada yığılıb qalmış işlərin qiymətləndirilməsi ilkin olaraq məhkəmə sədrləri üçün məcburi edilmiş və katibliyin əməkdaşları üçün mükafatlar da müəyyən olunmuşdu.

87. Sonradan, 2014-cü ildən başlayaraq, Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən mülki ədalət mühakiməsi üzrə xüsusi sorğu keçirilməyə başlandı. Nəticədə, icraatların müddətinin uzunluğu (icraatlar başlayanda il), icraatların növü (misal üçün, mübahisəli və ya mübahisəsiz), icraatın aparıldığı məhkəmə, onun yeri və ölçüsü əsasında işlərin daha təfsilatlı statistik təhlili aparıldı. Bu təhlilin məqsədləri aşağıdakılardan ibarət idi:

- Icraatda olan işlər arasında ağlabatan müddət həddini aşmış işlərin müəyyən olunması;

- Baxılan işlərin mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla hakimlərin real məhsuldarlığının müəyyənləşdirilməsi;

- Məhkəmə sədrlərinin üzərinə daha çox məsuliyyətin qoyulması.

88. Mülki ədalət mühakiməsi üzrə xüsusi sorğu Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən başladılan və Məhkəmə Xidməti Komissiyası tərəfindən də dəstəklənən və aşağıdakı məqsədləri güdən “Strasburq 2 Proqramının” da əsasını təşkil etmişdir:

- Birinci instansiya və apellyasiya məhkəmələrinin sədrlərini çox uzun müddət icraatda qalan işlərin müəyyən edilməsinə tam üstünlük vərməyə həvəsləndirmək: əvvəlcə, məhkəməyə 2000-ci ilə kimi, sonra isə 2005-ci ilə kimi göndərilmiş işlərin müəyyən olunması;

- Turin məhkəməsinin (CEPEJ-in Saturn təlimatlarına uyğun olan) Strasburq Proqramında[33] sadalanan qabaqcıl təcrübələrin və ya Məhkəmə Xidməti Komissiyası tərəfindən müəyyən edilən digər qabaqcıl təcrübələrin qəbul edilməsi.

89. Yığılıb qalmış işlərin aradan qaldırılması üçün xüsusi layihələrin icra olunması ilə bağlı əsas risk məhkmə fəaliyyəti üzrə birtərəfli, xüsusilə də məhsuldarlığa köklənən mövqenin təbliğ olunmasıdır. Halbuki, xüsusən də ağlabatan müddət həddini keçmiş işləri tez bir zamanda yekunlaşdırmaq lazım olsa da, bu iş ədalət mühakiməsinin digər təminatlarına hörmət olunmaqla və qərarın keyfiyyətinin qorunması təmin edilməklə həyata keçirilməlidir.

4. Məhkəmə işlərinin idarə olunması, icraatların toplanması və prosessual müddətlər

90. AŞ ölkələrində işin mahiyyəti üzrə mülki icraatların əsas mərhələlərini müəyyən edən qaydalar prosessual müddətlər, mübahisənin mövzusunun və faktiki hallarının müəyyən olunmasında hakimin rolu, hakimlərin araşdırma səlahiyyətləri və məhkəmə iclaslarının rolu baxımından müxtəlifdir.

91. Buna baxmayaraq, hakimin və onun məxsus olduğu məhkəmənin icraatında olan iş yükü kontekstində işlərə səmərəli şəkildə baxılmasını, tərəflərlə və onların vəkilləri ilə birlikdə, təmin etmək üçün hakimlərin prosessual müddətləri idarə etməsini nəzərdə tutan yeni yanaşmanın meydana gəldiyi görünməkdədir. Hazırlıq iclasının planlaşdırılması və “prosessual cədvəllər” təcrübəsinin yayılması da bu yanaşmanı əks elətdirir: məqsəd hər bir işin tələbləri baxımından zəruri olan sonrakı fəaliyyətin müəyyən olunmasından və uyğun olaraq əvvəlcədən müəyyən oluna bilən və prosessual mexanizmin iştirakçısı olan hər kəs üçün tətbiq oluna bilən vaxt məhdudiyyətlərinin qoyulmasından ibarətdir. Bu kontekstdə, işlərə baxılmasının təxirə salınması ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır.

92. Almaniyada 1976 və 2002-ci illərdə Cinayət Prosessual Məcəlləsinə (ZPO) edilmiş dəyişikliklərə əsasən hakimlər icraatların rahat aparılmasını təmin etməlidirlər və bununla bağlı tərəflər də əməkdaşlıq etməlidirlər. Hakimlər zəruri iclasların tarixini və əməl edilməli olan prosessual müddətləri müəyyənləşdirirlər. Onlar həmçinin tərəfləri də qərarın qəbul olunması üçün hansı aspektləri potensial olaraq kritik hesab etdikləri barədə məlumatlandırmalıdırlar və tərəflərin təqdim etdikləri faktlar əsasında araşdırma aparmaq üçün əhəmiyyətli səlahiyyətlərə malikdirlər (see §§ 139, 142 and 144 ZPO). Məhkəmə iclası birinci instansiya məhkəməsi (Amtsgericht) tərəfindən aparılan icraatlarda və bir qərarla yekunlaşmayan qısa və ya sadələşdirilmiş icraatlarda məcburi bir addım deyil.

93. Oxşar yanaşmaya İsveçrədə də rast gəlinə bilər. İsveçrənin Mülki Prosessual Məcəlləsi hakimin “prosesə hazırlıq və icraatın cəld şəkildə aparılması üçün təlimat xarakterli zəruri qərarlar verməli olduğunu” müəyyən edir (MPM, Maddə 124 al. 1). Bundan əlavə, və qanunla başqa cür müəyyən olunmursa, qısaldılmış prosedurların tətbiq olunduğu işlərdə məhkəmə iclasının qərarı zəruri deyil, hakimin bundan öz səlahiyyəti çərçivəsində imtina etmək imkanı var. (Maddə 256 al 1 MPM); Lakin adi prosedura gəldikdə, iclasdan imtina edilməsi tərəflərin razılığından asılıdır (Maddə 233 MPM). Prinsipcə, tərəflər qərarın qəbul edildiyi iclasda, əgər həmin iclas sonuncu hazırlıq iclasında tərəflər arasında yazılı mübadilədən sonra baş verməmişdirsə və həmin yeni faktlar daha əvvəl heç tapıla bilmzdisə, qərarın qəbul edildiyi iclasda yeni elementlər təqdim edə bilməzlər (Maddə 229 al. 1 MPM). Buna baxmayaraq, tərəflər arasında yeni məlumat mübadiləsinin və ya hazırlıq iclasının başlanmasına dair göstəriş verilməmişdirsə, cavablar göndərildikdən sonra hakimin dərhal hazırlıq iclasına keçdiyi hal istisna edilir (Maddə 229 al. 2 MPM).

94. Ingiltərədə mülki icraatların aparılması müddətinin idarə olunması və işin hazırlanması tamamilə tərəflərin vəkillərinin ixtiyarında idi. Lakin 1999-cu ildə mülki proses üzrə fundamental islahat həyata keçirildi və Mülki Prosessual Qaydalar qəbul olundu. Bu islahatın ən əsas məqsədi məhkəmələrin “işlərə ədalətli şəkildə və mütənasib xərclə”[34] baxa bilməsinə imkan yaratmaq idi. Sözügedən islahat üç yanaşmaya əsaslanır: a) işin hazırlanmasının müxtəlif yollarından, qəbuledilən sübutdan (misal üçün, xırda iddialar üçün ekspert vasitəsilə əldə olunan sübut qəbuledilən deyil və sürətli icraatlar üzrə yalnız “birgə sübut” kimi istifadə oluna bilər) və s.-dən asılı olaraq, üç müxtəlif tipli icraatın (maliyyə yurisdiksiyasına, işin mürəkkəbliyinə və s. uyğun olaraq, xırda iddialar üzrə, sürətli icraat və multi-icraat) yaradılması; b) işi ən münasib icraat növünə hakim yönləndirdiyindən, (sürətli və multi-icraat iddiaları üzrə) işə baxılmasının vaxt cədvəlini hakim müəyyənləşdirdiyindən, mübahisənin əsas aspektlərini və tələb olunan sübutları müəyyənləşdirmək üçün müəyyən səlahiyyətlərə malik olduğundan və tərəflər qaydalara əməl etmədikdə onlara qarşı cərimə tətbiq edə bildiyindən və s. səbəblərdən, hakimin işin idarə olunmasına cəlb olunması; c) müxtəlif tipli cərimələr (məsələn, xərclərin ödənilməsi barədə göstəriş) vasitəsilə “həvəsləndirilən” əsas məqsədə nail olunması üçün tərəflərin icraatlarda hakim ilə əməkdaşlığı.

95. Belçikada, yığılıb qalmış işlərin azaldılması üçün Məhkəmə Məcəlləsinə dəyişiklik edilməsi haqqında 2007-ci il tarixli Qanun hakimlərin və tərəflərin üzərinə, xüsusilə də tərəflər arasında təqdimatların dövriyyəsini sürətləndirməklə və hakimin icraatın başlanğıcında icraatın əsas mərhələləri üzrə vaxt qrafikini müəyyən etməsini təmin etməklə, daha çox məsuliyyət qoymaq məqsədi daşıyır.

96. Bolqarıstanda, 2008-ci ildən bəri qüvvədə olan yeni Mülki Prosessual Məcəlləsi ilə, hakimlərin birinci iclasda sübut təqdim edilməsinə dair tələbini məhdudlaşdıran (icraatların sonrakı mərhələlərində tərəflərdən yalnız o halda sübut təqdim olunması istənilə bilər ki, onlar daha əvvəl sübut təqdim edə biməmiş olsunlar) prosessual müddətlər müəyyən edilir. İcraatların başlanğıcında hakim iddianın hüquqi təsnifatını, mübahisələndirilməyən faktları, sübut edilməli olan faktları və tərəflər arasında sübutetmə yükünün bölüşdürülməsini müəyyənləşdirməklə iş barədə məruzə etməlidir.

97. Fransada icraatların baxılacaq işin tələblərinə uyğunlaşdırılması və hakimin icraatın əsas mərhələlərinin göstərilməsində fəal rolu, hətta Regional Məhkəmədə (tribunal de grande instance) və Apellyasiya Məhkəməsində də, artıq formalaşmış prinsiplərdir. Vacib addımlardan biri də palatanın sədri tərəfindən keçirilən yığıncaqdır (MPM-nin 759-cu Maddəsinə bax), ki, həmin yığıncaqda da, irəli sürülən faktlar və tərəflərin artıq təqdim etdikləri sənədlər əsasında işin qərar verilməsi üçün hazır olub-olmadığı (“sürətli icraat” – Maddə 760 MPM) barədə və ya icraatların hazırlanması məqsədilə təqdimatların tamamlanması və sənədlərin təqdim olunması üçün növbəti bir iclasa ehtiyac olub-olmadığı (“orta sürətli icraat” – Maddə 761 MPM). barədə qərar qəbul olunur. İş qərar verilməsi üçün hazır olmaya bilər və araşdırma xarakterli əlavə iclasların keçirilməsi lazım ola bilər ki, həmin əlavə iclaslar da məhkəməyəqədər hakimin (və ya müşavirin) göstərişi ilə keçirilir (“uzun icraat” – Maddə 779, MPM). İşlərin baxılması üçün müddətlər məhkəməyəqədər hakim tərəfindən işin mürəkkəbliyinə və təcililiyinə uyğun olaraq müəyyən edilir. Son illərdə, icraatın hazırlanması üzrə vaxt cədvəlinin hazırlanması icraat prosesi çərçivəsində iştirak edən subyektlər arasında “razılaşdırılmaqla” (“prosessual müqavilə” əsasında) həyata keçirilir. Həmçinin hakimin də, öz təşəbbüsü ilə (proprio motu) qanunla icazə verilən bütün istintaq tədbirlərinin keçirilməsi barədə göstəriş vermək səlahiyyəti vardır.

98. Yunanıstanda yeni Mülki Prosessual Məcəlləyə edilən ən təsirli dəyişiklik ondan ibarətdir ki, qismən şifahi icraatların birinci mərhələsində, “adi” icraatlar prinsipcə yazılı və daha az mərhələlərdən ibarət olmaqla keçirilən icraatlarla əvəz olunmuşdur. Təcrübədə, şahidlər ancaq istisna hallarda ifadə vermək üçün məhkəməyə gəlirlər və indi onların ifadəsi artıq əvvəlcədən yazılı formada təqdim olunur. Mübahisənin tərəflərinin təqdim etdiyi bütün sənədlər, sübutlar, bəyanatlar və s. iclasdan öncə və ərizənin verildiyi tarixdən sonrakı 100 gün ərzində təqdim olunmalıdır.

99. İtaliyada, iddiaların irəli sürülməsi və sənədlərin və sübut xarakterli digər şeylərin təqdim olunması üçün, aşağıdakı mərhələlər əsasında, azalan vaxt məhdudiyyətləri müəyyən olunur: iddiaçı və cavabdeh tərəfindən ilkin təqdimatlar, birinci məhkəmə iclası və, adətən, əlavə təqdimatlar üçün sonrakı üç mərhələ. İşin araşdırılması, hakimin hazırladığı və, o cümlədən, həmin iclasların tarixinin və hər bir iclas çərçivəsində aparılacaq prosessual əməliyyatların göstərildiyi prosessual qrafikə uyğun olaraq keçirilən sonrakı iclaslarda həyata keçiriləcəkdir. Lakin, əgər iş mürəkkəb deyilsə, hakim birinci iclasda qərar qəbul edə bilər ki, həmin iş qısa icraat (procedimento sommario) çərçivəsində baxılmaq üçün hazırlansın.

100. Keçmiş Yuqoslav Respublikası Makedoniyada, tərəflər arasında ilkin təqdimat mübadiləsindən sonra, icraatların əsas hissəsi hazırlıq iclasıdır. Hazırlıq iclasının məqsədi faktların və sübut xarakterli zəruri şeylərin müəyyən olunmasından və növbəti 8 və 90 gün ərzində keçirilməli olan əsas məhkəmə iclasının vaxtının təyin edilməsindən ibarətdir. Tərəflər həmin iclasdan sonra heç bir digər faktlar və ya əlavə sübutlar təqdim edə bilməzlər. Bundan əlavə, hakim öz təşəbbüsü ilə (proprio motu) ekspertin cəlb olunması barədə göstəriş verə bilməz.

101. İcraatların təmərküzləşməsi və hakimin işin hazırlanmasında fəal iştirakı prinsipi Polşada da qəbul olunmuşdur. Polşada azalan vaxt məhdudiyyəti prinsipinin tətbiq olunmasından imtina edilmiş və hakimə gec təqdim olunmuş materialları və sübut xarakterli şeyləri qəbul etmək səlahiyyəti verilmişdir.

102. Niderlandda, Mülki Prosessual Məcəlləyə edilmiş 2002-ci il dəyişikliyi azalan vaxt məhdudiyyətlərinin qoyulması və icraatların təmərküzləşməsi prinsiplərinə əsaslanır. Orada, məhkəmə islası icraatların fundamental hissəsini təşkil edir və hakim çox fəal rol oynayır. Tərəflər ilkin təqdimatlarında öz hüquqi əsaslarını və sübutlarını tam və təfsilatlı şəkildə təqdim etməlidirlər. İşin xarakterini nəzərə almaqla məhkəmə öz qərardadı ilə başqa qayda müəyyən etməzsə, tərəflər məhkəmə iclasında şəxsən iştirak etməlidirlər. Məhkəmə iclasında hakim tərəflər arasında razılığın əldə olunmasının mümkün yollarını axtarmalı və ya işi vasitəçiyə yönləndirməlidir. Əks təqdirdə, hakim icraatların sonrakı gedişatı barədə qərar verəcək (misal üçün, hakim zəruri sübutları müəyyənləşdirəcək və ya tərəflərə müəyyən sənədlərin təqdim olunması ilə bağlı göstəriş verəcək) və növbəti, lakin vəkillərin əlavə arqumentlər və ya təqdimatlar irəli sürə bilməyəcəkləri, iclasların vaxtını təyin edəcəkdir. Bununla belə, hakimin birinci məhkəmə iclasından sonra qərar vermək səlahiyyəti yoxdur.

103. İşin məhkəməyə təqdim olunduğu iddia ərizəsindəki formal qüsurların aradan qaldırılması lazım olduğuna görə birinci iclasın təxirə salınmaması üçün, Rumıniyada ərizəyə ilkin inzibati baxış mexanizmi yaradılmışdır: Ad hoc hakim ərizədə formal qüsurların olub-olmadığını yoxlayır və əgər qüsur olduğu aşkarlanarsa, tərəflərdən həmin qüsurların aradan qaldırılmasını xahiş edir. Tərəflərin prosessual hərəkətlərinin bu cür ilkin yoxlanışı, misal üçün, İsveçrə (Maddə 132, MPM) və Türkiyə (aşağıya bax) kimi bir neçə ölkədə mövcuddur. O da göstərilməlidir ki, tərəflər sübutlarla öz vəkillərinin məşğul olacağı barədə qərar qəbul edə bilərlər. Hansı sübutların tələb olunduğunu qərarlaşdırdıqdan sonra, hakim vəkillərə, yekun qərarın verilməsi üçün lazım olan sənədləri təqdim etmələri üçün altı aylıq vaxt verir. Lakin, görünən odur ki, təcrübədə bu üsuldan az istifadə olunur.

104. Slovakiyada, bu yaxınlarda aparılan prosessual islahatlar nəticəsində ilkin məhkəmə iclası keçirilməyə başladı ki, həmin iclasda hakim tərəflərin sübut etməli olduğu əsas faktları müəyyənləşdirməli və sonra da tərəflər öz sübutlarını təqdim etməlidilər. Qanunvericilikdə, sadə hüquqi işlər üçün, məhkəmə iclası olmadan, yazılı icraatın keçirilməsi ilə də bağlı müddəa mövcuddur. İcraatların sadələşdirilməsinə və sürətinin artırılmasına gəldikdə isə, qeyd edilməlidir ki, hakim iyirmidən artıq iddiaçının və ya cavabdehin cəlb olunduğu işlərdə bir neçə tərəf üçün ortaq bir vəkil təyin edə bilər.

105. Sloveniyada, iddiaların irəli sürülməsi və həmin iddiaların əsaslandığı sübutların təqdim olunması üçün daha ciddi prosessual müddətlərin müəyyən oylunması, həmçinin məhkəmə iclasının keçirilməsinin təxirə salınmasının mümkünlüyünün məhdudlaşdırılması ilə icraatların aparılması sürətləndirilmişdir. Məhkəmə iclasının təxirə salınması barədə hər hansı qərar lazımi şəkildə əsaslandırılmalıdır.

106. Türkiyədə, bu yaxınlarda mülki proses təkmilləşdirilmiş və şikayət ərizəsinin məhkəməyə təqdim olunmasından və cavabdehin ona öz münasibətini bildirməsindən sonra keçirilən “ilkin məhkəmə baxış”ı mərhələsi yaradılmışdır ki, bu mərhələnin də məqsədi tərəflərin təqdim etdiyi sənədlərdə olan səhvləri və qüsurları elə başlanğıcdaca aradan qaldırmaqdan ibarətdir (Maddə 137 – 142, MPM). Məhkəmə prosesinin bu əlavə mərhələsində prinsipcə unikal olan (Maddə 140 al. 4, MPM) hazırlıq iclası keçirilir (Maddə 139-140, MPM) və həmin iclasda hakim tərəflərin işin qəbuledilənliyi haqqında arqumentlərini və etirazlarını dinləyir (Maddə 140 al. 1, MPM), daha sonra tərəflərin razılığa gəldiyi məsələləri və onlar arasındakı fikir ayrılığının nədən ibarət olduğunu (Maddə 140 al. 2, MPM) müəyyənləşdirir, və yerdə qalan mübahisəli məsələlərlə bağlı tərəfləri barışdırmağa çalışır (Maddə 140 al. 3, MPM). Həmin iclasdan sonra, hakim işə məhkəmə tərəfindən baxılması üçün prosessual müddətlərlə bağlı qərar qəbul edir (Maddə 142, MPM) və tərəflərə ilkin təqdimatlarında istinad etdiyi sənədləri məhkəməyə təqdim etmələri üçün iki həftə vaxt verir (Maddə 140 al. 5, MPM). İlkin məhkəmə baxışı iclası keçirildikdən sonra, tərəflər, icraatın digər tərəflərinin çəkdiyi xərclərin ödənilməsini nəzərdə tutan (Maddə 178 al. 1, MPM) “dəyişiklikdən” istifadə edilməsi (Maddə 176-182, MPM) istisna olmaqla, mübahisənin mövzusunu (predmetini) dəyişə bilməzlər (Maddə 141 al. 1, MPM). Yeni sübut yalnız o şərtlə təqdim oluna bilər ki, təqdim edən tərəf heç bir təqsirinin olmadığını sübut etsin (Maddə 145, MPM).

107. Yuxarıda qeyd olunan digər təşkilati tədbirləri görmədən və üstəlik, iş yükü də çox olarsa, icraatın əngəlsiz aparılmasını təmin etmək hakim üçün çətindir. Bundan başqa, hakim iş yükünü səmərəli şəkildə planlaşdıra və idarə edə bilməsi üçün zəruri vasitələrlə təmin edildikdən sonra, işlərin idarə edilməsi özü də işlərə ağlabatan müddət ərzində baxılması ilə bağlı hakimin üzərinə əlavə məsuliyyət qoyur. Bununla əlaqədar, qeyd olunmalıdır ki, AHMŞ-na[35] görə “fərdi işlərə ‘mütənasib’ qaydada baxılmalıdır. Bu o deməkdir ki, işlərə elə baxılmalıdır ki, həm işin tərəfləri mübahisənin predmetinə və çəkilən xərclərə mütənasib ədalət mühakiməsinə nail ola bilsinlər, həm də məhkəmə digər ərizəçilərin mübahisələrinin həlli üçün də ədalətli miqdarda vaxt ayıra bilsin. Qısacası, tərəflərin məhkəmənin vaxtından və diqqətindən münasib miqdarda istifadə etmək hüquqları vardır. Lakin, münasib miqdarın nə qədər olmasını, digərlərinin, o cümlədən məhkəmə sistemini maliyyələşdirən dövlətin və məhkəmə sistemindən istifadə etmək istəyən digər tərəflərin üzərinə düşən yükü və onların ehtiyaclarını nəzərə almaqla, müəyyən etmək isə hakimin vəzifəsidir.”

108. Son tarixlərin, iclasların sayının və azalan vaxt məhdudiyyətlərinin qanunla müəyyən edildiyi sistemlərdə bütün işlər standartlaşdırılmış icraatdan keçir və buna görə də icraatların işin spesifik ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması imkanı məhdud olur. Bundan başqa, işin xarakterindən, dəyərindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq icraatların müxtəlif növlərindən (və ya fərqli “dairələrdən”) istifadə etməklə məhkəmənin resurslarından hər bir işin tələblərinə mütənasib şəkildə istifadə olunması baxımından müəyyən səviyyədə çeviklik də təmin edilə bilər.

109. Hazırlıq iclasının keçirilməsi, prinsip etibarilə, iş materiallarının hazırlanmasının sadələşdirilməsi və prosesin ləngidilməsinin qarşısının alınması üçün bir vasitədir və bu vasitə, ilkin sənədlərdə olan qüsurlar, üçüncü tərəfin müdaxiləsinə ehtiyac və ya hər hansı digər prosessual məsələ hakimin işə dərhal mahiyyəti üzrə baxmasına mane olduqda, faydalıdır. Bundan əlavə, mübahisənin predmetinin aydınlaşdırılması və sübut edilməli olan faktların müəyyən edilməsi məqsədilə, tərəflər və hakim arasında ilkin müzakirənin olmaması işin məhkəmə baxışına hazırlanması prosesini çətinləşdirə bilər.

110. İşin hazırlanmasının sürətləndirilməsinə gəldikdə, ekspert rəylərinin tamamlanması üçün son tarixlərə əməl olunması vacib əhəmiyyət kəsb edir. Hakimin, təyin olunmuş ekspertin kənarlaşdırılmasını və ya digər sanksiyaların tətbiq edilməsini mümkün edən, prosessual nəzarətindən əlavə, digər qabaqlayıcı tədbirlərin olması da ağlabatandır[36].

111. Misal üçün, Türkiyədə ekspertlərdən istifadə olunması prosesinin təkmilləşdirilməsi üçün ekspertlərin qeydiyyatı ilə bağlı qaydalar yeniləmişdir. İtaliyada, bütün hakimlər hansı ekspert ifadəsinin alınması ilə bağlı göstəriş verdikləri və ekspertlərə nə qədər xidmət haqqı verildiyi barədə məhkəmə sədrinə məlumat verməlidirlər. Məhkəmənin sədri bu məlumat əsasında və kompüterləşdirilmiş qeydiyyat sisteminin köməyi ilə, heç bir ekspertin məhkəmənin ekspertlərlə bağlı sifarişlərinin 10%-dən artığını ala bilməməsini və qeydiyyatda olan ekspertlər arasında işin optimal şəkildə bölüşdürülməsini təmin edir. Belçikada olan iki təşəbbüs barədə qeyd etməyə dəyər: birincisi, Liege birinci instansiya məhkəməsi ilə tikinti hüququ[37], sahəsində başladılmış və eskpertlər siyahısının yenilənməsini, standart ekspert missiyasının tətbiq olunmasını və hakim və baş katib tərəfindən yol verilən ləngimlərlə bağlı nəzarətin gücləndirilməsini nəzərdə tutan layihə; ikincisi isə, Anvers birinci instansiya məhkəməsində ekspertlərlə məşğul olan xüsusi bir şöbənin yaradılmasıdır ki, bu da, xüsusi proqram sayəsində, hakimlərlə ekspertlər arasında daha yaxşı kommunikasiyaya imkan verir[38].

112. Nəhayət, icraatların müəyyən mərhələlərinin tamamlanması və ya işin hazırlanması üçün lazım olan məlumat bazasına birbaşa daxil olmaq səlahiyyətinin olması da qeyd edilməlidir.

113. Misal üçün, Rumıniyada, tərəflərə bildiriş göndərmək üçün lazım olan məlumatı əldə etmək üçün məhkəmələrin hazırda dövlət təisastlarının məlumat bazalarına birbaşa daxil olmaq imkanı var. Eynilə, Bolqarıstanda da hakimlərin dövlət reyestr idarələrinin məlumat bazasına birbaşa daxil olmaq imkanları var.

5. Prosessual qaydalara dair, o cümlədən hüquq müdafiə vasitələri və qısa icraatlarla bağlı digər tədbirlər

114. İşin hazırlanmasına dair qaydalardan, azalan vaxt məhdudiyyətindən və hakimin rolundan əlavə, prosessual qaydlar sahəsində görülmüş digər tədbirləri də, daha dəqiq desək, apellyasiya icraatlarında yeni faktların və arqumentlərin təqdim olunması, qısa icraatların tətbiqinin genişləndirilməsi, ictimai məhkəmə iclaslarının sayının azaldılması və dövlət qarşısında öhdəliklərin icrasının təmin edilməsi üçün müxtəlif mexanizmlərin qəbul olunmasını da nəzərə almaq lazımdır.

5.1 Apellyasiya/kassasiya şikayəti üçün əsasların sayının azaldılması

115. Almaniyada, apellyasiya instansiyasında yeni arqumentlər təqdim etməyin mümkünlüyü 2001-ci ildən etibarən məhdudlaşdırılmışdır. Yeni faktların təqdim olunması ya əgər həmin faktlar mübahisələndirilən qərarda nəzərdən qaçırılan məsələ ilə əlaqəlidirsə, ya da məhkəmənin birinci qərarı prosessual səhv səbəbindən korlanmışdırsa, qəbulediləndir. Əksinə, tərəflər birinci instansiyada laqeydlik etmişdirsə, yeni faktlar qəbuledilən deyil (paraqraf 531 ZPO). Əgər işin faktlarının birinci instansiyada düzgün və tam müəyyən olunması ilə bağlı şübhələnməyə əsas varsa, yəni apellyasiyada baxılan sübutların doğruluğu ilə bağlı əsaslı şübhələr mövcuddursa, yeni sübutlar təqdim oluna bilər (§ 529 paraqraf 1 c. 1 ZPO). Belə ki, apellyasiyanın məqsədi birinci instansiya hakiminin yol verdiyi səhvləri aradan qaldırmaqdan ibarətdir. Apellyasiya şikayəti vermək üçün dəyərin yuxarı həddlərinin azaldılmasına (adi apellyasiya üçün 600 Avro), yaxud ləğv olunmasına (hüquq məsələsi üzrə yekun apellyasiya şikayətində [Təftiş] və ya ikinci apellyasiya şikayətində) baxmayaraq, hüquq məsələsi üzrə yekun apellyasiya şikayəti vermək üçün icazə mübahisəli qərarı qəbul etmiş məhkəmə tərəfindən verilməlidir (§ 543 al. 1 ch. 1 ZPO); bu cür icazənin verilməsindən imtina Ali Məhkəmə qarşısında mübahisələndirilə bilər (apellyasiya şikayəti vermək üçün icazə sistemi) (§ 543 al. 1 ch. 2 ZPO).

116. Bolqarıstanın yeni Mülki Prosessual Məcəlləsinə əsasən, apellyasiya instansiyasının qərarları kassasiya şikayəti yolu ilə yalnız üç səbəbdən mübahisələndirilə bilər: əgər apellyasiya qərarları Kassasiya Məhkəməsinin presedent hüququna uyğun olmazsa, əgər apellyasiya qərarları faktların müəyyən edilməsi baxımından birinci instansiya və apellyasiya məhkəmələrinin qərarlarına zidd olarsa, və apellyasiya qərarları presedent hüququnun inkişaf etdirilməsi və ya hüququn lazımi şəkildə təfsir olunması baxımından vacib məsələlər qaldırılarsa. Oxşar kriteriyalara Almaniyada da və təkcə “Baxılmaq” üçün müraciət (§ 543 al. 2 ZPO) ilə bağlı deyil, həm də apellyasiya şikayəti (§ 522 al. 2 ch. 2 and 3 ZPO) ilə bağlı, rast gəlmək olar. Apellyasiya icraatı üçün heç bir icazə tələb olunmur, lakin, əgər apellyasiya şikayətinə baxılması presedent hüququnun inkişafı baxımından zəruri deyilsə və ya işin heç bir fundamental əhəmiyyəti yoxdursa, apellyasiya məhkəməsinin icraata məhkəmə iclası olmadan da xitam vermək səlahiyyəti vardır.

117. Yunanıstanda, indi inzibati icraatlarda adi apellyasiya və ya kassasiya şikayətinə yalnız o halda icazə verilir ki, şikayət edilən qərar Dövlət Şurasının və ya başqa bir yüksək instansiya məhkəməsinin presedent hüququna zidd olsun və ya Dövlət Şurasının və ya başqa bir yüksək instansiya məhkəməsinin müvafiq presedent hüququ olmasın.

118. İtaliyada da, apellyasiya mərhələsində yeni sübutların təqdim olunmasına yol verilmir. Bundan əlavə, əsasların göstərilməməsinə görə Kassasiya Məhkəməsinə şikayət verilməsini mümkün edən halların sayı da azaldılmışdır.

119. Rumıniyada, yeni Mülki Prosessual Məcəlləyə əsasən, kassasiya şikayəti yalnız məhdud hüquqi səbəblər üçün istifadə oluna bilən qeyri-adi hüquqi müdafiə vasitəsi hesab olunur və kassasiya şikayəti yalnız vəkil və ya hüquq məsləhətçisi tərəfindən verilə bilər. “Kiçik İslahat” Qanunu daha əvvəl, maksimal məbləği 2 000 RON (təxminən 440 Avro) olan borc iddiaları ilə bağlı bəzi mübahisələr üzrə apellyasiya şikayətini ləğv etmişdi və ona görə də bu cür işlər üzrə birinci və yekun qərarı vermək birinci instansiya məhkəmələrinin üzərinə düşürdü.

5.2 Ola bilsin ki, qısa icraatlarla birlikdə, Apellyasiya şikayətlərinin ələnməsi mexanizmlərinin yaradılması

120. Bu cür mexanizm Yunanıstanda yaradılmışdır və orada üç üzvdən ibarət panel məruzəçi hakimin təklifi ilə açıq-aydın qəbuledilməz və ya əsassız kassasiya şikayətlərinin dərhal rədd edilməsinə dair qərar qəbul edir. Eyni qayda inzibati məhkəmələrə ünvanlanan bütün şikayətlərə də tətbiq edilir.

121. Həm Konton məhkəmələrinin (Maddə 312 paraqraf 1 və 322 paraqraf 1, MPM) və həm də Federal Məhkəmənin (Maddə 102 al. 1, LTF[39])apellyasiya şikayətini sadəcə ərizəçinin təqdim etdikləri əsasında və digər tərəfin cavab verməsi üçün son tarixi müəyyən etmədən rədd edə bildiyini nəzərə alsaq, demək olar ki, İsveçrə qanunvericiliyi bu istiqamətdə daha irəli getmişdir. İsveçrə Ali Məhkəməsi bu imkandan çox istifadə edir və nəticə etibarilə xeyli işlər üzrə yekun qərar şikayətin təqdim olunmasından sonra bir il, bəzən isə hətta 2 yaxud 3 ay ərzində qəbul edilir. İsveçrə Federal Tribunalında icraatların nisbi sürətinin əsas səbəbi odur ki, apellyasiya icraatlarını tərəflərin mülahizələrinin işi qəlizləşdirməsinə imkan vermədən bitirmək mümkündür.

122. İtaliyada Kassasiya Məhkəməsində (Maddə 376, MPM) işlərin ələnməsi bölməsi yaradılmışdır ki, həmin bölmə sadələşdirilmiş icraatlar vasitəsilə, açıq-aydın qəbuledilməz və ya əsassız şikayətlərlə bağlı (əgər ədalətli məhkəmə araşdırmasının heç bir tələbi pozulmamışdırsa və ya əgər mübahisələndirilən qərar Kassasiya Məhkəməsinin presedent hüququna uyğundursa və həmin presedent hüququnu təsdiq etməyə və ya ləğv etməyə heç bir əsas yoxdursa) və ya açıq-aydın əsaslandırılmış şikayətlərlə bağlı qərar verir. 2012-ci ildən bəri adi apellyasiya şikayətlərinin qəbuledilənlik şərtləri daha da sərtləşdirilmiş (Maddə 342, CPM) və məhkəmənin baxa bilməyəcəyi apellyasiya şikayətlərinin qəbuledilməyən elan edilməsi üçün ələmə prosedurları tətbiq olunmağa başlamışdır (Maddə 348-bis və 348-ter CPM).

123. Apellyasiya icraatları üzrə, oxşar sistem Almaniyada da mövcuddur (§ 522 al. 2 ZPO), məhkəmə apellyasiya şikayətini sadəcə tərəflərin təqdim etdikləri materiallar əsasında, apellyasiya şikayətinin heç bir perspektivi olmadıqda və ya ikinci instansiya məhkəməsinin müdaxilə etməsi üçün tələb olunan şərtlər mövcud olmadıqda, tərəflərə bu barədə lazımi qaydada bildiriş göndərməklə rədd edə bilər.

5.3 Yenidən baxılmaq üçün birinci instansiya və ya apellyasiya məhkəməsinə geri göndərilən işlərin sayının azalması

124. Almaniya (§ 538 al. 2 ZPO), İtaliya (Maddə 354, MPM), Polşa, Slovakiya və İsveçrə (Maddə 318 al. 1 litt. c MPM) kimi bir sıra ölkələrdə apellyasiya məhkəmələrinin birinci instansiya məhkəmələrinin qərarlarını ləğv etmək və yenidən baxılmaq üçün geri göndərmək imkanını məhdudlaşdıran müddəalar qəbul olunmuşdur.

125. Əlavə olaraq, Slovakiyada apellyasiya qərarı ləğv edildikdə, Kassasiya Məhkəməsindən işlərə yekun olaraq mahiyyəti üzrə baxmağı tələb edən müddəalar da qəbul edilmişdir. İsveçrədə (Maddə 107 al. 2 LTF), Almaniyada (§ 563 al. 3 ZPO), İtaliyada (Maddə 384, MPM), həmçinin Fransada (Maddə L. 411-3 COJ) Ali Məhkəmə istənilən işə mahiyyəti üzrə baxa bilər. İlk iki ölkədə yeni sübutların təqdim edilməli olduğu işlərdən başqa, işlər nadir hallarda yenidən baxılmaq üçün geri göndərilir. Lakin, Fransada bu qayda hələ də tətbiq olunmaqdadır.

126. Rumıniyada “Kiçik İslahat” kassasiya məhkəməsinə işi onun icraatda olduğu müddət ərzində yalnız bir dəfə aşağı instansiya məhkəməsinə geri göndərməyə imkan verir. Yüksək Kassasiya və Ədalət Məhkəməsi iş üzrə əlavə sübutların təqdim olunmasına ehtiyac olduqda, həmin işi baxılmaq üçün özündə saxlamaqla yurisprudensiyadakı bu yeni yanaşmanı tətbiq edir.

5.4 Birinci instansiyada sadələşdirilmiş və/və ya qısa icraatlardan istifadə olunması

127. Avstriyada mülki iddianın birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməsindən əvvəl məbləği 75 000 Avroya qədər olan borclar üçün standart bildiriş prosedurundan istifadə olunmalıdır (Avstriya Mülki Prosessual Məcəlləsinin 244 ff. Maddəsinə bax). Görünən odur ki, standart bildirişlərin yalnız 10%-i cavabdeh tərəfindən mübahisələndirilir və adi məhkəmə icraatları ilə nəticələnir.

128. İsveçrədə, ödənişlərlə bağlı əmr icraatları inzibati məhkəmələrin yurisdiksiyasına aiddir və demək olar ki, həmişə istifadə olunur.

129. Fransada da sadələşdirilmiş icraatların bir neçə növündən istifadə olunur. Misal üçün, ödəniş edilməsi və ya tədbir görülməsinə dair göstərişlərin verildiyi işlər üzrə qısa icraatlardan istifadə olunur. Qısa icraatlardan geniş şəkildə istifadə olunur. Xüsusilə də, öhdəliyin ciddi şəkildə mübahisələndirilmədiyi işlərdə (Maddə 808, MPM) Regional Məhkəmənin sədri (və ya səlahiyyətli hakim) ödənişin məhkəməyə edilməsi barədə göstəriş verməklə işi müvəqqəti olaraq həll edə bilər ki, bu da çox vaxt tərəfləri icraatları mahiyyəti üzrə davam etdirməkdən çəkindirir və uyğun olaraq da iş de facto həll edilmiş olur.

130. İtaliyada da, iş mürəkkəb olmadıqda, hakim işə “adi” icraat qaydasında deyil, sadələşdirilmiş icraat qaydasında baxılması barədə qərar qəbul edə bilər (Maddə 702-bis ff. MPM).

131. İsveçrənin Mülki Prosessual Məcəlləsinə əsasən, qısa icraatdan “açıq və aydın işlər” üçün və ya “münasibətlər mübahisə doğurmadıqda və ya məsələlər dərhal sübut oluna bildikdə” və “hüquqi vəziyyət aydın olduqda” istifadə olunur (Maddə 257, MPM). Mülki işlər üzrə hakimin hər hansı digər qərarı kimi, bu cür icraatlarda qəbul olunan qərarlar da res judicata statsuna malik olur, yəni qanuni qüvvəyə minir. Bundan başqa, Borc öhdəliyinin icrasının təmin edilməsi və İflas haqqında Qanun borclunun əmr icraatı çərçivəsində qəbul olunmuş qərarı icra etməməsinə baxmayaraq, kreditorun, qısa icraat vasitəsilə ilə də olsa, icra ilə bağlı məhkəmə prosesini davam etdirməsinə imkan verir (Maddə 80-83 LP[40]). Bu halda, hakimin qərarı res judicata statusu qazanmır, yəni qanuni qüvvəyə minmiş sayılmır.

132. Niderlandda, Fransız sisteminə oxşar şəkildə məhkəmə sədrinin apardığı qısa icraatlar (kort geding) əksər mübahisələrin həll olunmasında istifadə olunur (Maddə 289, MPM).

133. Slovakiyada məhkəmənin barəsində qərar verdiyi icraatların məzmunu genişləndirilərək tədbir görülməsi və ya fəaliyyətin dayandırılmasına dair göstərişləri də əhatə etmişdir.

134. Sloveniyada olduğu kimi həmin ölkədə də, qısa icraatlardan xırda mübahisələrin həll olunması üçün istifadə olunur. Yunanıstanda mülki icraatlarda iştirak etməmək öhdəliyin etiraf edilməsi hesab olunur və bu qayda ümumi qayda kimi tətbiq olunur.

5.5 İctimai məhkəmə iclaslarının sayının azalması

135. Yunanıstanda, ümumi qayda ondan ibarətdir ki, qərarlar palatalarda qəbul edilir. Rumıniyanın yeni Mülki Prosessual Məcəlləsi mülki hüquqi icraatların strukturunu dəyişdirmişdir və indi hazırlıq mərhələsi palatalarda həyata keçirilir, işin mahiyyəti üzrə arqumentlər isə ictimai açıq məhkəmə iclasında təqdim olunur.

136. Slovakiyada, inzibati məhkəmələr tərəfindən baxılan daha geniş kateqoriyadan olan işlər üzrə qərarlar məhkəmə iclası keçirilmədən qəbul edilə bilər. Bundan əlavə, apellyasiya məhkəmələri daha çox sayda məsələlər barədə iclas keçirmədən qərar qəbul edə bilər. Oxşar tendensiyaya Almaniyada da rast gəlinə bilər (§ 522 ZPO).

5.6 Qərarın əsaslandırılması öhdəliyinin azalması

137. Almaniyada tətbiq olunan prinsip ondan ibarətdir ki, apellyasiya qərarın əsaslandırılması heç də iş üzrə faktların və qərarın hüquqi əsaslarının sadalanması formasında olmalı deyil. Məqsəd birinci instansiya məhkəməsinin qərarının dəyişdirilməsindən və ya təsdiq edilməsindən ibarət olduğundan, yeni qərarda sadəcə orijinal qərara edilmiş düzəlişlərin yer alması lazımdır (cf. § 540 ZPO).

138. Polşada apellyasiya qərarları işin əsaslarının qısa xülasəsindən ibarət olmalıdır. Tərəflər daha təfsilatlı məlumatların verilməsini də istəyə bilərlər.

139. İsveçrədə birinci instansiya məhkəmələrinin qərarları yalnız tərəflərin buna dair müraciəti olduqda əsaslandırılır (Maddə 239 al. 2 MPM). Kanton məhkəmələrinin qəbul etdiyi apellyasiya qərarlarına gəldikdə isə, burada qərarların dərhal, yoxsa tərəflərin müraciəti əsasında əsaslandırılmasının lazım olduğuna dair debat gedir. Təcrübədə, qərarlar həmişə əsaslandırılır, çünki kantonların əksəriyyətində qərarlar həm də internet vasitəsilə dərc olunur.

5.7 Kritik qeydlər

140. Ədalət mühakiməsi xidmətinin azaldılması və resursların qənaətlə istifadə edilməsi baxımından effektiv olmasına baxmayaraq, burada göstərilən tədbirlər həmişə ədalət mühakiməsinə çatım hüququna və ədalətli məhkəmə araşdırması hüququna hörmət edilməsi ilə balanslaşdırılmalıdır. Başqa sözlə desək, yaddan çıxarılmamalıdır ki, Avropa Şurası ölkələri AİHK-nın 6.1-ci Maddəsini nəzərə alaraq bütün işlərdə ədalətli məhkəmə araşdırması aparmaqla ağlabatan müddət ərzində qərar qəbul edən müstəqil və bitərəf məhkəmənin mövcudluğunu təmin etməlidir.

141. Uyğun olaraq da, bir çox ölkələrdə birinci instansiyada məhkəmə işlərinə cəld şəkildə baxılması üçün effektiv bir vasitə olan qısa icraatların tətbiq olunması məhkəmələrin iş yükünü azaltmaqla yanaşı, həm də həmişə çəkişmə prinsipi və tərəflərin bərabər imkanlara malik olması kimi təminatlarla da uzlaşdırılmalıdır.

142. Apellyasiya və kassasiya icraatlarına çatımlılığın azaldılması və bu icraatlar üçün ələnmə mexanizmlərinə gəldikdə, bir daha qeyd olunmalıdır ki, mülki işlərdə bu təminatlardan istifadə olunması AİHK-nın 6.1-ci Maddəsinin mülki hüquqi qolundan irəli gələn imperativ bir tələb olmasa da, həmin təminat və mexanizmlərdən istifadə olunarsa, Konvensiyanın 6.1-ci Maddəsi mütləq tətbiq olunmalıdır[41]. Tamamilə anlaşılandır ki, apellyasiya və kassasiya məhkəmələrinə çatım hüququnu tənzimləyən qaydalar heç də mütləq şəkildə birinci instansiya məhkəməsinə çatım hüququnu tənzimləyən qaydalara uyğun olmalı deyil. Çünki, icraatların bu mərhələsində müəyyən formal tələblərin olmasına icazə verilir və ələmə mexanizmlərinin tətbiq olunması başa düşüləndir. Lakin, tətbiq olunan məhdudiyyətlər fərdin ədalət mühakiməsinə çatım hüququnu elə və ya o dərəcədə məhdudlaşdırmalıdır ki, şəxsin ədalət mühakiməsi hüququnun mahiyyətinə xələl gəlməsin. Məhdudiyyətlər yalnız o halda Konvensiyanın 6.1-ci Maddəsinə uyğun ola bilər ki, onlar legitim məqsəd daşısın və həmin məqsədlə istifadə edilən vasitələr arasında ağlabatan mütənasiblik olsun^{^[42]}.

143. Bundan əlavə, yadda saxlamaq lazımdır ki, işlərə yenidən baxılması, qərarların mübahisələndirilməsi mexanizmləri və yurisdiksiya mübahisələrinin həll olunmasından əlavə, apellyasiya və kassasiya icraatları həm də ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun bir neçə aspekt (çəkişmə hüququ, imkanların bərabərliyi, qərarın əsaslandırılması, qanunla müəyyən olunan məhkəmə, bitərəf hakim) üzrə pozuntularının aradan qaldırılmasının prinsipial üsullarıdır. Ədalətli məhkəmə araşdırması hüququna hörmət olunub-olunmaması icraatın bütövlükdə nəzərə alınması ilə qiymətləndirilməli olduğundan, bu yolla ərizəçilər icraatların aparılması ilə bağlı pozuntuların aradan qaldırılmasına və ümumiyyətlə daha keyfiyyətli məhkəmə qərarının qəbul edilməsinə nail ola bilərlər. Buna görə də, məqsəd bu tələblə işlərə ağlabatan müddət ərzində baxılması hüququ arasında düzgün tarazlaşdırmanın aparılmasından ibarətdir[43].

144. yalnız mübahisələndirilən qərarla yüksək instansiya məhkəmələrinin presedent hüququ arasında ziddiyyət olduğu halda apellyasiya və ya kassasiya icraatlarının lazım olduğunun nəzərdə tutulduğu sistemlərə gəldikdə isə, bu sistemlərdə presedent hüququnun inkişaf etdirilməsi imkanının daralması riskinin mövcud olması istisna edilə bilməz.

145. Qərarların əsaslandırlması öhdəliyinin azaldılması və açıq məhkəmə iclaslarının ləğvi, xüsusilə də birinci instansiyada, AİHK-nın 6.1-ci Maddəsinin tələbləri baxımından əlavə ehtiyyatlılıqla nəzərə alınmalıdır.

6. “Ədalət mühakiməsinə tələbat”la bağlı fəaliyyət istiqamətləri, mübahisələrin məhkəmədən kənar digər qaydada həll olunması və prosessual hüquqların pozulması

146. Nəhayət, müzakirə sadəcə məhkəmə sisteminin fəaliyyətinin və icraatların aparılmasının təkmilləşdirilməsi tədbirləri ilə məhdudlaşmamalıdır. Bu məsələlərə, xüsusilə də məhkəmənin hədsiz iş yükünə “ədalət mühakiməsinə tələbat” və prosessual hüquqların pozulması nöqteyi nəzərindən də baxmaq lazımdır.

147. Bununla əlaqədar, nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, məhkəməyə və məhkəmə icraatlarına çatım dövlət üçün “narahatlıq” deyil. Bu, (xüsusən də ən həssas qruplardan olan) ərizəçilərin hüquqlarının müdafiə olunmasının və hüququn aliliyinin təmin olunmasının bir vasitəsidir.

148. Eyni zamanda, məhkəmənin iş yükünün yüngülləşdirilməsinə kömək edən, müəyyən mübahisələri kökündən həll edən, dövlət məhkəmələrinə göndərilən şikayətlərin sayını azaldan və nəhayət məhkəmə icraatlarının lazımi qaydada və xoşagəlməz halların təsirinə məruz qalmadan aparılmasını təmin edə biləcək tədbirlər də vardır.

6.1 Məhkəmələrin mübahisəsiz işlərinin azaldılması

149. AŞ-nın uzun illərdən bəri[44] diqqət yönəltdiyi birinci sahə məhkəmələrin mübahisəli olmayan məsələlərlə bağlı işidir. Kommersiya reyestrlərinin idarə edilməsi, mübahisəsiz boşanmalar, müəyyən sənədlərin qeydiyyatı və sertifikasiyası və müəyyən sertifikatların verilməsi kimi işlər digər inzibati orqanlara, notariuslara və ya digər peşəkarlara həvalə edilə bilər.

150. Misal üçün, Bolqarıstanda məhkəmələrdən ayrı bir inzibati orqan tərəfindən idarə olunan kommersiya reyestri yaradılmışdır.

151. Bu tipli bir neçə tədbir, “J21” islahatı ilə Fransada da görülmüşdür. Birincisi, “vətəndaş həmrəyliyi paktı”nın (pacte civil de solidarité – PACS) qeydiyyatına şəhər administrasiyasında dövlət qeydiyyat məmuru məsul olmalıdır[45]. Sonra, azyaşlı uşağın valideynlərindən biri vəfat etdikdə və ya valideynlik hüquqlarından məhrum edildikdə qəyyumluğa məhkəmə nəzarətinə ehtiyac yoxdur. Faktiki olaraq, 2015-177 saylı Qanun Hökumətə qəyyumluq hakiminin icazəsinin tələb olunduğu halları məhdudlaşdıran göstəriş vermək səlahiyyəti verir. Bununla da, yalnız azyaşlı uşağın mirasına ciddi və əhəmiyyətli şəkildə təsir edə bilən hərəkətlərlə bağlı sistematik şəkildə hakimin əvvəlcədən verilən icazəsi tələb olunmalıdır.

152. İtaliyada tərəflər vəkilin köməyi ilə tərtib olunan boşanmaq haqqında razılaşma imzalaya bilərlər. Həmin razılaşma imzalandıqdan sonra təsdiq olunmaq üçün Dövlət Prokurorluğuna təqdim olunur (132 saylı 2014-cü il tarixli Qanunvericilik Dekretinin 6-cı Maddəsi). Bundan əlavə, cütlüyün azyaşlı uşaqları yoxdursa, onların qanuni ayrılması və boşanması dövlət qeydiyyat məmuru qarşısında bağlanan razılaşma vasitəsilə baş tuta bilər (132 saylı 2014-cü il tarixli Qanunvericilik Dekretinin 12-ci Maddəsi).

153. Oxşar şəkildə, Rumıniyada “Kiçik İslahat” Qanunu ilə, azyaşlı uşaqları olmayan cütlüklərin dostcasına boşanması məsələləri notariuslara və dövlət qeydiyyat məmurlarına həvalə edilir.

154. Türkiyədə, notariusların səlahiyyətləri genişləndirilmiş və mübahisəsiz (misal üçün, əmlak məsələlərinə dair və ya ərin/arvadın evinə qayıtmağa dəvət edilməsi ilə bağlı) icraatları da əhatə etmişdir.

155. Həm Polşada, həm də Portuqaliyada notariuslara vərəsəlik məsələləri ilə bağlı sertifikatlaşdırma səlahiyyətləri verilmişdir.

156. Slovakiyada da, əmlak məsələləri ilə bağlı icraatlar sadələşdirilmişdir. Bu cür icraatlar məhkəmənin icazəsi ilə vərəsəlik şəhadətnaməsi vermək səlahiyyəti olan notariuslar tərəfindən aparılır.

157. Müəyyən fəaliyyətlərin “məhkəməsizləşdirilməsi” fərdlər üçün xərclərin artması və hakim tərəfindən verilən təminatlara ekvivalent dərəcədə etibarlı təminatların verilməsinin lazım olması da nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir.

6.2 Barışıq və vasitəçilik

158. Barışıq və vasitəçilik mübahisələrin həll olunması yollarıdır və fərdlər, şirkətlər və dövlət administrasiyaları üçün faydaları indi universal şəkildə qəbul olunur. Həmçinin, barışıq və vasitəçilik məhkəmə sistemlərinin işinin rahatlaşdırılması və icraatların daha qısa müddət ərzində yekunlaşdırılması baxımından faydalı olduğundan, bu üsullar AŞ ölkələrində də geniş şəkildə təşviq olunur[46].

159. Almaniyada, Mülki Prosessual Məcəllənin 2001-ci ildə dəyişiklik edilmiş 278(2)-ci Maddəsinə əsasən, əgər tərəflərin razılığa gələ bilməsi qeyri-mümkün görünmürsə və ya mübahisənin məhkəmədən kənar qaydada danışıqlar yolu ilə həll olunması cəhdi artıq uğursuz olmamışdırsa, məhkəmə icraatlarının birinci iclasında mübahisənin dostcasına həll olunmasına cəhd edilir.

160. Belçikada, Ailə və Gənclər Məhkəməsi təsis ediləndə, onun tərkibində mübahisələrin məhkəmədən kənar həlli ilə məşğul olan bir bölmə də yaradıldı. Həmin bölmədə, hakim mübahisənin həllinə dair qərar qəbul etmir, lakin tərəflərə təsir etmədən, onlara mümkün həll yollarını təklif edir. Daha dəqiq desək, barışdırıcı-hakim vasitəçiliyin nəticə verməsinin mümkünlüyünü dəyərləndirməli və əgər tərəflər razı olarsa, iş materiallarını akkreditasiya olunmuş bir vasitəçiyə yönləndirməlidir.

161. Fransada, 5 noyabr 2015-ci il tarixində Senat tətəfindən təsdiq edilmiş, müştərək iddialar və məhkəmələrin təşkili haqqında 35 saylı Qanun Layihəsində mübahisələrin həllinin alternativ yolları ilə bağlı iki yanaşma müəyyən olunur. Birincisi, həmin Qanun Layihəsi ilə müəyyən olunan prinsipə əsasən, xırda və gündəlik mübahisələrlə bağlı işlərdə məhkəmə barışdırıcısı işin məhkəmə baxışına təqdim olunmasından qabaq qarşılıqlı razılaşma əsasında həll olunmasına cəhd göstərir. İkincisi, Qanun Layihəsinin bir müddəasına görə, hər hansı bir işin baxılmaq üçün Sosial İşlər Məhkəməsinə təqdim olunmasından əvvəl, sosial təhlükəsizlik qurumlarının və kənd təsərrüfatı qarşılıqlı sığorta fondlarının işçilər və ya müstəqil fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərlə bağlı verdiyi qərarlardan şikayətlər hər bir assosiasiyanın idarəetmə şürası daxilində yaradılmış mübahisələrin dostcasına həlli komissiyasına təqdim olunmalıdır.

162. Niderlandda bir neçə növ işlər üzrə mübahisələrin məhkəmə yolu ilə həll olunmasından yan keçmək üçün bir sıra tədbirlər görülmüşdür. Misal üçün, istehlakçı assosiasiyaları istehlakçı hüquqları ilə bağlı işlər üzrə məhkəmə icraatlarının başlamasından əvvəl mühüm rol oynayır, çünki həmin assosiasiyalar mübahisələrin həlli üçün olan qarışıq-üzvlüklü təsisatlardır. Kommersiya işlərində, sektorlar (misal üçün, inşaat sektoru) üzrə təşkilatlar tərəfindən kommersiya arbitrajı təmin edilir. Sığorta sektorunda, sığortaçılar texniki (yol-nəqliyyat qəzaları üzrə) ekspertləri akreditasiya edir və müştərilərinə özləri hüquq xidməti göstərir. Vəkillərə, adətən mübahisələrin dostcasına həll olunmasının bütün bu yolları nəticə vermədikdən sonra icraata başlanması üçün tədbirlər görmək məsələhət edilir. Məhkəmə icraatları başlayandan sonra, tərəflər həm qərar verənlər, həm də vasitəçilər kimi çıxış edən hakimlərin köməkliyi ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq etməyə çağırılırlar. Bu yaxınlarda, Hüquq Yardım İdarəsi digər maraqlı şəxslərlə birlikdə onlayn (online) platforma (Rechtwizer[47]) yaratmış və onu ailə mübahisələri üzrə tərəflərin istifadəsinə vermişdir. Həmin platforma, cütlüyün ayrılmasının müxtəlif aspektləri (uşaqlara qayğı, ev, digər əmlaklar və s.) ilə bağlı, lazım olarsa, peşəkar vasitəçilərin köməyi ilə dostcasına həll yolları üzrə danışıqlar aparır və razılaşmalara nail olur.

163. Birləşmiş Krallıqda, 2005-ci ildə Mançester Məhkəməsində başladılmış pilot layihənin uğurunu nəzərə alaraq, ölkənin bütün yurisdiksiyaları üzrə Kiçik İddialar üzrə Vasitəçilik Xidməti yaradıldı[48]. Həmin xidmət tərəfləri, həmin hüquqi icraatlardan öncə, hətta hüquqi icraatlar zamanı da, mübahisələrin həlli vasitələri ilə təmin edir ki, bu da xərc və vaxt baxımından çox faydalıdır; vaistəçilik nəticəsində mübahisələrin dostcasına həlli üzrə əldə olunan razılaşmaların könüllü olaraq icra edilməsi təcrübəsi də ayrıca qeyd edilmişdir[49].

164. Son illərdə, İtaliya da mübahisələrin dostcasına həllini asanlaşdırmağa çalışmışdır. Bir tərəfdən, yol-nəqliyyat hadisəsi nəticəsində məruz qaldığı zərərə görə məhkəməyə müraciət etməyi və ya məbləği 50 000 Avroya qədər olan məbləğin ödənilməsini iddia edən hər hansı digər tədbir görməyi düşünən istənilən şəxs digər tərəfi məsələ ilə bağlı, müvafiq hüquqşünaslarının köməkliyi ilə danışıq aparmağa dəvət etməlidir. Digər tərəfdən, birinci məhkəmə iclasında və icraatlar boyunca, hakim mübahisənin dostcasına həlli yolunu təklif edə bilər (bax: Mülki Prosessual Məcəllənin 185-bis Maddəsi).

165. Qanunlar nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, İsveçrədə yalnız, adətən səlahiyyətli məhkəmə və ya bu məqsədlə təyin edilmiş başqa bir məhkəmə qarşısında həyata keçirilən barışıq cəhdi uğursuz olduqdan sonra məhkəmə qarşısında iddia qaldırmaq olar (Maddə 197, MPM).

166. Türkiyədə, məhkəmənin, işin ilkin araşdırılmasına həsr olunan birinci iclası tərəflər arasında barışığa nail olunmasına cəhd göstərilməsindən ibarətdir. Bundan əlavə, hakim bu məqsədlə əlavə bir iclasın keçirilməsinə də göstəriş verə bilər (Maddə 140 al. 2 MPM).

167. Məhkəmə barışığına gəldikdə, əmin olmalıyıq ki, hakim tərəfindən, mübahisənin dostcasına həll olunmasının asanlaşdırılması üçün görülən işlər onun bitərəfliyinin itirilməsi hesabına başa gəlməsin və o cümlədən də, bu cür işlər qərarın əvvəlcədən müəyyən edilməsi kimi təhlil edilməsin[50].

168. Ümumiyyətlə, Avropa İttifaqının (Aİ) 2008/52/EC saylı 21 may 2008-ci il tarixli mülki və kommersiya məsələlərində vasitəçiliyin müəyyən aspektləri haqqında Direktivi əsasında Avropa İttifaqı ölkələrində mübahisələrin vasitəçilik yolu ilə həll olunmasını həvəsləndirən tədbirlər görülmüşdür.

169. İllər ərzində, Yunanıstan peşəkar vasitəçiləri hazırlamaqla və onların akreditasiyasını aparmaqla, vasitəçilik sahəsində işlər görmüşdür.

170. İtaliya (vərəsəlik, birgə mülkiyyət, tibbi məsuliyyət və s. kimi) bir çox işlər üzrə məhkəmə qarşısında iddia qaldıra bilmək üçün həmin işin mütləq məhkəmədənkənar vasitəçilik yolu ilə həll olunmasına çalışmış olmaq tələb olunur. Eyni zamanda, məhkəmə icraatları boyunca da hakimin tərəfləri vasitəçiyə yönləndirmək səlahiyyəti vardır.

171. “Keçmiş Yuqoslav Respublikası Makedoniyada”, hazırlıq iclasında hakim tərəfləri mübahisənin həllinin məhkəmədənkənar vasitəçilik yolu ilə mümkünlüyü barədə məlumatlandırır.

172. Rumıniyada, hakim mülki mübahisəni vasitəçinin köməyi ilə qarşılıqlı razılaşma yolu ilə həll etməyə çalışmalıdır. Əgər vasitəçiliyi hakim özü tövsiyyə edirsə, tərəflər (öz vəkillərinin köməyi ilə) ən azı ilkin, pulsuz olan görüşdə iştirak etməlidirlər. Əgər tərəflər vasitəçilik prosesində razılığa gələrsə, bu razılıq məhkəmə qərarı ilə rəsmiləşdirilir və tərəflər hüquq xidmətlərinə görə çəkdikləri xərcləri geri ala bilərlər. Yeni Mülki Prosessual Məcəllədə barışıq üçün müraciət edilməsi məhkəmə qarşısında inzibati orqana qarşı (həmin orqandan qərarını 30 gün ərzində ləğv etmək xahiş edilməlidir) və müəyyən məbləğdə pul ilə bağlı kommersiya mübahisələri üzrə (digər tərəfə xahiş barədə məlumat verilməli, sənədli sübut göstərilməli və razılaşma ilə bağlı danışıq aparılması üçün görüş təklif edilməlidir) iddia qaldırılmasının ilkin şərti kimi müəyyən olunmuşdur.

173. Mübahisələrin (xüsusilə də mübahisələrin müəyyən növlərinin) bu metodlarla həll olunmasını həvəsləndirən mümkün tədbirlərə barışıq və vasitəçiliyin xüsusiyyətləri və üstünlükləri barədə vətəndaşlara verilən məlumatların artırırlması, barışdırıcıların və vasitəçilərin peşəkarlığının təmin olunması, və (xərclər, hüquqi yardım və vergi güzəştləri baxımından) maliyyə yardımı göstərilməsi formaları da daxildir[51]. Bu vasitələrin standart təcrübə kimi tətbiq olunmadığı ölkələrdə isə, arzuolunandır ki, hüquqşünaslar təhsil və gəlir imkanları baxımından elə formalaşdırılsınlar ki, mübahisənin həlli üçün öz müştərilərinə onlar məhkəməyə müraciət etməzdən öncə və həm də sonrakı müxtəlif məhkəmə icraatları ərzində hüquqi yardım göstərə bilsinlər.

6.3 İnzibati orqanların və ya iri iqtisadi subyektlərin hüquqi mübahisə mənbəyi olan davranışlarının məhdudlaşdırılması üçün müştərək iddialar və digər tədbirlər

174. İş yükünün böyük olması çox vaxt qanunların təfsiri və tətbiqi ilə bağlı qeyri-müəyyənliyin, həmçinin böyük insan qruplarına çatım imkanı olan müəyyən orqanların və ya (inzibati orqanlar, tibbi/pensiya sığorta fondları, iri şirkətlər və s. kimi) təşkilatların fəaliyyətinin (və ya hərəkətsizliyinin) nəticəsidir. Bu hallarda, bu “subyektləri” qeyri-qanuni davranışlarına görə cəzalandırılmaqla, qanunvericiliyin tələblərini aydınlaşdırmaqla və ya bu cür mübahisələrə gətirib çıxaran inzibati təcrübəni dəyişməklə və effektli müştərək iddialarla problem kökündən həll olunmalıdır[52].

175. İlk olaraq, Rumıniya misal göstərilməlidir. Rumıniyada həm qərarların icrasının sürətləndirilməsi vasitələri, həm də inzibati orqana qarşı çıxarılmış məhkəmə qərarlarının icrasının gecikdirilməsinə görə kompensasiya müəyyən edilməsi imkanı yaradılmışdır. Daha dəqiq desək, məhkəmələr fərdlərin xeyirinə çıxarılmış qərarların icrasının mümkün ləngidilməsini mühakimə edə və əlaqəli təsisatın rəhbərini cərimələyə bilər. Cərimə hər gecikmə gününə görə minimum əmək haqqının 20%-i məbləğində olur və dövlətə ödənilməlidir. Kompensasiya isə hələ də kreditora ödnilməlidir.

176. Misal üçün, İtaliya və Polşada da inzibati orqan inzibati məhkəmənin ona qarşı çıxardığı qərarı icra etmədikdə, həmin inzibati orqana qarşı cərimələr tətbiq olunur. Ona görə də, əlaqəli orqanlar və onların rəsmiləri onların hərəkətsizliyindən irəli gələ bilən sonrakı iddia ərizələrinin sayını azaldan məhkəmə qərarlarını icra etməyə həvəsləndirilir.

177. Məhkəməyə göndərilən şikayətlərin sayının azaldılması üçün inzibati orqanların əməkdaşlığı ilə bağlı İtaliyada üçüncü instansiya vergi məhkəməsinin icraatında olan işləri bağlamaq üçün 40/2010 saylı Qanunvericilik Dekretinin 3-cü Maddəsinin yeni 2-ci paraqrafı ilə qəbul edilmiş müstəsna tədbirləri qeyd etmək olar. Bu tədbirlər sözügedən qanunvericilik aktına dəyişkiliyin qüvvəyə mindiyi vaxt on ildən artıqdır ki icraatda olan və dövlət maliyyə administrasiyasının birinci və ikinci instansiyalarda uduzduğu şikayətlərdən qaynaqlanır. Hələ də Commissione Tributaria centrale-nin icraatında olan vergi işləri avtomatik olaraq bağlanır, lakin Kassasiya Məhkəməsinin icraatında olan vergi işləri üzrə mübahisə məbləğinin 5%-i vergi ödəyicisi tərəfindən ödənilməlidir[53]. Bu proqnozlar verginin vergi ödəyicisinə geri qaytarlılması ilə bağlı vergi icraatlarına şamil edilimir.

178. Bu cür müdaxilələr artıq inzibati orqanla tərəf arasında məhkəmə çəkişməsi başlamış olduğu anda baş verirsə, ilk növbədə yaxşı olardı ki, inzibati icraat qanuna uyğun olaraq və sürətli şəkildə həyata keçirilsin.

179. Bu baxımdan, inzibati icraatların təkmilləşdirilməsi və dövlət məmurlarının səbəb olduğu və çox vaxt məhkəmə iddiaları ilə nəticələnən hüquq pozuntularının və ləngimələrin sayının azaldılması üçün Polşada da bir sıra tədbirlər görülmüşdür. Misal üçün, tikintiyə icazələrin verilməsi proseduru elektronlaşdırılmış və Tikintilər üzrə Baş Müfəttişin nəzarətinə verilmişdir və burada məqsəd sözügedən prosedurun sürətləndirilməsindən ibarətdir. Təkcə inzibati orqanların qərarlarından deyil, həmin orqanların prosessual ləngimələrindən də şikayət etmək mümkün edilmişdir. Bundan əlavə, maddi qanunvericilikdə edilmiş bir neçə dəyişikliklər nəticəsində indi, qanun pozuntuları və ya inzibati icraatlar zamanı ləngimələrlə bağlı həm inzibati orqanın, həm də onun məmurlarının məsuliyyəti məsələsini qaldırmaq mümkündür. Nəhayət, dövlət məmurları tərəfindən yol verilən və məhkəmə icraatları zamanı aşkar edilən qanunsuz hərəkətlər və pozuntular barədə intizam xarakterli tədbirlərin görülməsi üçün birbaşa həmin məmurların rəhbrlərinə məlumat verilə bilər.

180. İnzibati prosedurların təkmilləşdirilməsi ilə hətta, hakimlərin iş yükünü artıran mübahisəsiz məhkəmə icraatları da sürətləndirilə bilər. Bu hal özünü elektron torpaq qeydiyyatının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə Sloveniyada göstərmişdir.

181. Yunanıstanda qanunvericilik və qaydalarla bağlı qeyri-müəyyənlikdən yaranan mübahisələrin qarşısının alınması və həlli ilə bağlı, yeni məsələlər və ya çox sayda məhkəmə iddiaları ilə nəticələnən məsələlər üzrə, presedent yaradılması məqsədilə “model icraat” tipi təklif olunmuşdur. İcraatların tərəfləri və ya İnzibati Məhkəmələr üzrə Baş Komissar işə prioritet bir məsələ kimi birbaşa olaraq Dövlət Şurasının üç hakimdən ibarət kollegiyası tərəfindən baxılmasını xahiş edə bilərlər. Oxşar şəkildə, inzibati məhkəmə də yeni məsələ və ya çox sayda şikayətlərin yaranmasına səbəb ola bilən məsələyə ilkin olaraq Dövlət Şurası tərəfindən baxılmasını xahiş edə bilər. Eyni zamanda, əlaqəli icraatlar və eyni məsələnin ortaya çıxa biləcəyi bütün icraatlara baxılması dayandırılır. Kollegiya öz qərarını verdikdən sonra, tərəflər etiraz etməzsə, yalnız öz həllini tapmış məsələdən ibarət olan işlər üzrə palatanın qərarı qəbul edilə bilər.

182. Qanunvericiliyin vahid təfsir və tətbiqini təmin etmək üçün, inzibati məhkəmənin öz qərarında qanunun Yunanıstan Konstitusiyasına zidd olduğunu müəyyən etdiyi hallarda, həmin qərarın mübahisələndirilməsi üçün mümkün təminatlardan sürətli şəkildə istifadə olunur və qanunvericiliyin tətbiqi ilə bağlı mövcud olan qeyri-müəyyənliyin tez bir zamanda aradan qaldırılması üçün növbətən kənar qaydada (extra ordinem) həmin işə baxılır.

183. Fransada, 5 noyabr 2015-ci il tarixində Senat tətəfindən təsdiq edilmiş 35 saylı Qanun Layihəsində[54] ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə aparılması üçün müştərək iddialar modelinin yaradılması müəyyən olunur. Məhkəmədə iddia qaldırmaq hüququ ya ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə sahəsində təcrübəsinin və təmsilçilik imkanının qəbul edildiyini təsdiq edən milli sertifikatları olan assosiasiyalara, ya da həmkarlar ittifaqlarına verilir. Bu iddia, ya birinci alt-paraqrafda qeyd olunan pozuntuya son qoyulması, ya da şəxsin məruz qaldığı ziyana görə kompensasiya əldə edilməsi üçün zərərin yaranmasına səbəb olan şəxsin məsuliyyətinin müəyyən olunması məqsədilə, və yaxud hər iki məqsədə nail olmaq üçün həmin assosiasiyalar tərəfindən qaldırıla bilər. Əksinə, həmkarlar ittifaqları yalnız bu məqsədlərdən birincisinə nail olmaq üçün qaldıra bilər bu iddianı. Müştərək iddianın məqsədi vurulmuş zərərə görə kompensasiya almaq olduqda, hakim cavabdehin məsuliyyəti ilə bağlı qərar qəbul edir, cavabdehin hansı şəxslər qrupu qarşısında məsuliyyət daşıdığını müəyyənləşdirir, həmin qrupun üzvü hesab edilməyin meyarlarını qoyur və şəxslərin hər bir kateqoriyası üçün əvəzi ödənilməli olan zərəri müəyyən edir. Gətirilən sübut və zərərin xarakteri imkan verdiyi halda, hakim həmçinin zərərin qiymətləndirilməsinin kollektiv prosedurunun tətbiq olunmasına qərar verə bilər ki, həmin qərarla hakim məbləğ və qiymətləndirmə kriteriyalarını müəyyənləşdirir və iddiaçıya cavabdeh ilə kompensasiya ilə bağlı danışıqlar aparmaq səlahiyyəti verir. Üzvlük kriteriyalarına cavab verən və məsuliyyətlə bağlı məhkəmə qərarına söykənmək istəyən fərdlər qrupa qoşula bilərlər və qoşulmaqla da məruz qaldıqları zərərə görə məhkəmə qərarı ilə məsuliyyət daşıdığı müəyyən edilən şəxsdən kompensasiya almaq hüququ əldə edirlər və bu hüququ reallaşdırmaq məqəsədilə danışıqlardan və ya assosiasiya tərəfindən görülən hər hansı sonrakı tədbirdən yararlana bilərlər.

184. Müştərək iddialarla bağlı, Niderland ABŞ modelini, xüsusilə də mübahisələrin müştərək həlli ilə bağlı yaxından izləmişdir. Daha dəqiq desək, Mübahisələrin Müştərək həlli haqqında 27 iyul 2005-ci il tarixli Qanuna uyğun olaraq, Amsterdam Apellyasiya Məhkəməsi bəyan edə bilər ki, mübahisənin həlli ilə bağlı qrupun müəyyən nümayəndələri tərəfindən əldə olunan razılaşma, həmin razılaşmanın doğuracağı nəticələri açıq şəkildə qəbul etməyən şəxslər istisna olmaqla, eyni tipli zərərə məruz qalmış və bu səbəbdən də qrupun üzvü hesab olunan hər kəsə şamil edilir. Uyğun olaraq da, ümumi faktiki və hüquqi aspektləri olan xeyli sayda mübahisələrlə effektiv şəkildə məşğul olmaq mümkün olmuşdur, əks təqdirdə, böyük ehtimalla, həmin mübahisələr Niderland məhkəmə sisteminin fəaliyyətinin ləngiməsinə səbəb olardı.

6.4 Prosessual hüquqlardan sui-istifadə hallarına qarşı praktiki mübarizə tədbirləri

185. Nəhayət, məhkəməyə çatım hüququ və hər şeydən öncə vəkilin köməyindən istifadə etmək hüququ baxımından prosessual hüquqlardan sui-istifadə hallarına qarşı görülə bilən müxtəlif tədbirlər barədə də qeyd edilməlidir.

186. Misal üçün, Rumıniyada Məhkəmə Şurası eyni məhkəmənin icraatında olan işlər siyahısında olan və predmeti, səbəbi və tərəfləri eyni olan işlərin daha asan müəyyən olunması üçün məhkəmələrin fəaliyyətini tənzimləyən qaydalara dəyişiklik etmişdir. Bu cür işləri müəyyənləşdirmək məhz məhkəmə katibliklərinə tapşırıldığından, yeni müddəalar nəticəsində katibliklərin işinin artırmasına baxmayaraq, həmin müddəalar sayəsində, işlərin müəyyənləşdirilməsinin bir orqana həvalə edilməsi və nəticə etibarilə digər bölmələrin işinin asanlaşması və həmçinin icraatların ümumi müddətinin də azala bilməsi ilə məhkəmələrin işi mümkün sui-istifadə hallarına qarşı mübarizə baxımından daha səmərəli olmuşdur.

187. Müdafiə hüquqlarından sui-istifadə edilməsi ilə əlaqədar, Rumıniya fərdi inzibati qərarın qeyri-qanuni olmasına görə etiraz olduqda mülki işlər üzrə icraatın avtomatik olaraq dayandırılması qaydasını ləğv etmişdir.

188. Belçikada, Məhkəmə Məcəlləsinə dəyişiklik edilməsi haqqında Qanuna əsasən, yığılıb qalmış işlərin azaldılması üçün, məhkəmələrin açıq-aşkar şəkildə qanunsuz və ya ləngidici taktikalardan istifadə edən tərəflərə qarşı cərimələr tətbiq etmək səlahiyyəti var.

189. İtaliyada prosessual hüquqlardan sui-istifadə edilməsinə görə tətbiq olunan əsas cəza zərərlərin iddianı pis niyyətlə qaldırmış və ya iş üzrə icraatı pis niyyətlə aparmış və ya ciddi nalayiq hərəkətlərə yol vermiş uduzan tərəflərin üzrəinə qoyulması idi. Lakin, Mülki Prosessual Məcəllənin 96-cı Maddəsi ilə tənzimlənən mülki hüquqi məsuliyyətin bu formasından təcrübədə o qədər də istifadə edilmirdi, çünki işi udan tərəfin (digər tərəfin pis niyyəti və ya ciddi nalayiq hərəkəti və məruz qalınmış faktiki zərər kimi) subyektiv elementlə bağlı sübut gətirməsi çox çətin idi. Uyğun olaraq, daha effektiv cəzanın tətbiqini təmin etmək üçün, qanun məhkəmələrə “bütün işlərdə”, məsələn, prosessual hüquqların pozulması ilə bağlı işlərdə cərimə müəyyən etmək səlahiyyəti vermişdir.

190. Yunanıstanda, inzibati məhkəmə icraatlarında bir neçə gecikmə təcrübədə inzibati orqanların bəzi zəruri sənədləri gec verməsi səbəbindən baş vermişdir. Hazırda qanunla, işin dövlət orqanının sənədi vermədiyinə görə təxirə salındığı hal üçün, müraciət edən şəxsin xeyirinə həqiqilik prezumpsiyası müəyyən edilmişdir.

191. “Keçmiş Yuqoslaviya Respublikası Makedoniya”da zəruri sənədləri verməyən inzibati orqanlara qarşı maliyyə cəzalarının tətbiq olunmasına imkan verən müddəa qəbul olunmuşdur.

192. Nəhayət, vəkilin vətəndaşların hüquqlarının qorunmasında əsas rol oynamasına baxmayaraq, hüquqların məhkəmə qaydasında qorunması sistemindən peşəkarlar tərəfindən ancaq qazanc əldə etmək məqsədilə sui-istifadə edilməməsini də təmin etmək lazımdır. Buna görə də, peşəkar etika qaydalarına əməl olunmasına nəzarət etmək və ədalət mühakiməsinin lazımi şəkildə idarə olunmasına ciddi təsir göstərən pozuntulara görə uyğun cəzaların verilməsi də vacibdir. AİHK-nın 35(3) (a) Maddəsi əsasında ərizənin sui-istifadə hesab edilməsi səbəbi ilə qəbuledilməyən elan edildiyi bəzi AİHM qərarlarında həm dövlətdaxili icraatlar, həm də AİHM-də aparılan icraatlar kontekstində bu tipli müəyyən təcrübələrlə bağlı maraqlı yanaşma yer alır[55].

7. İslahatların uğuru: metod və resurslar məsələsi

193. Yuxarıda qeyd olunan sahələr üzrə görülən tədbirlərin uğurlu yaxud uğursuz olması bir sıra amillərdən asılıdır:

ü Hərtərəfli yanaşma: verilən məhkəmə sistemində icraatların əsassız uzunluğu çoxtərəfli bir problemdir. Çox vaxt bu problemin səbəbi bir sıra fərqli amillərdən ibarət olur və ona görə də bu problemə, hər bir ölkə üçün spesifik olan və nəzərdə tutulan tədbirlərin görülməsinə təsir edə bilən sosial və mədəni aspektlər diqqətdən qaçırılmadan, sistemli və hərtərəfli şəkildə yanaşılmalıdır.

ü Məsləhət və dialoq: Məhkəmə sisteminin müxtəlif subyektlərinin fikirlərini nəzərə almaqla qərarın verildiyi mərkəz problemin səbəbləri və ən effektiv həlli yolları barədə daha məlumatlı ola bilər ki, bu həmçinin, dəyişikliklərin edilməsi üçün zəmin hazırlanmasına da kömək edir;

ü Müzakirə və kommunikasiya: texniki baxımdan zəif qaydaların qəbul edilməsinə, görülmüş tədbirlərə müntəzəm şəkildə dəyişikliklər edilməsinə və dəyişikliklər prosesindəki qeyri-ardıcıllıqlara yol vermək olmaz, çünki bütün bu amillər məhkəmə əməkdaşları arasında çaşqınlığın yaranmasına gətirib çıxarır;

ü Həm statistik səviyyədə, həm də əməkdaşların verdikləri reaksiyalar üzrə nəticələrin monitorinqi. Məlumatların keyfiyyətli şəkildə toplanmasını və təhlilini tələb edən bu proses obyektiv olmalı, onun nəticəsi dəyişikliklərin edilməyə başlandığı zaman proqnozlaşdırılan nəticələrin təsirinə məruz qalmamalıdır[56].

194. Hər şeydən əvvəl, yadda saxlamaq lazımdır ki, “gündəlik iş yükünün öhdəsindən vaxtında gələ bilməsi üçün məhkəmə sistemi kifayət qədər resurslara malik olmalıdır. Həmin resurslar ehtiyaca uyğun olaraq bölüşdürülməli və səmərəli şəkildə istifadə olunmalıdır”[57].

195. Yuxarıda qeyd olunan bütün aspektlərlə bağlı, Avropa Şurasının üzv dövlətləri SATURN Mərkəzinin məhkəmədə vaxtın idarə olunması üzrə yenilənmiş Təlimatlarından, Vaxtın idarə olunması üzrə yoxlama siyahısından və CEPEJ tərəfindən görülmüş, məhkəmə sistemlərinin təhlili və qiymətləndirilməsi üzrə işlərdən bəhrələnə bilər.

Nəticə

Ümumi məsələlər:

a) Hakimə və məhkəmə icraatlarına çatım dövlət üçün “xərc” və ya “narahatlıq” deyil, bunlar (xüsusən də ən həssas qruplardan olan) insanların hüquqlarının müdafiə olunması və hüququn üstünlüyünün təmin edilməsi üçün dövlətin əlində olan ən əhəmiyyətli vasitədir. Buna görə də, məhkəmə sistemi özünün gündəlik işini vaxtında yerinə yetirə bilmək üçün adekvat resurslara malik olmalıdır.

b) Ədalət mühakiməsinin lazımi şəkildə işləməsi müxtəlif dövlət orqanlarının, həmçinin cəlb olunan əməkdaşların birgə məsuliyyətinə əsaslanır.

c) Məhkəmələrin həddindən artıq olan iş yükünü azalda bilən tədbirlər və prosessual müddətlər AİHK-nın 6-cı Maddəsindən irəli gələn təminatlara və ümumiyyətlə beynəlxalq hüququn və Avropa hüququnun insan hüquqları üzrə müvafiq normalarına uyğun şəkildə həyata keçirilməlidir.

d) Məhkəmələrin həddindən artıq olan iş yükünü azalda bilən tədbirlər və prosessual müddətlər mütənasiblik prinsipinə uyğun olmalıdır. Belə ki, mümkün olan müxtəlif tədbirlər arasında ədalət mühakiməsinin digər keyfiyyət aspektlərinə təsir imkanı ən az olan tədbirlərin prioritetləşdirilməsi arzuolunandır. Həmçinin, islahat prosesi ölkənin hüquq sistemi çərçivəsində görülən müxtəlif tədbirlər arasındakı ümumi əlaqəliliyi təmin etməli və ədalət mühakiməsinin idarə edilməsi üzrə ümumi balansı qorumalıdır.

e) İstənilən islahatın uğurlu yaxud uğursuz olması onun necə hazırlanmasından və aparılmasından asılı ola bilər. Hərtərəfli yanaşma, məsləhət və dialoq, müzakirə və kommunikasiya, və görülmüş tədbirlərin nəticələrinin monitorinqi bu baxımdan vacib mərhələlərdir. Buna görə də, ədalət mühakiməsinin uzun müddətli islahatı, məhdud çərçivədə görülən təcili tədbirlərə nisbətən daha məqsədəuyğun görünür.

Xüsusi məsələlər:

f) Hakimlərin ixtisaslaşması ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti və sürəti baxımından faydalı ola bilər, lakin hakimlərin ixtisaslaşması həm də ixtisaslaşmış məhkəmələrin və ya ixtisaslaşmış bölmələrin əməkdaşlarının rotasiyası və ya dəyişdirilməsi tədbirlərə ilə birlikdə həyata keçirilməlidir. İxtisaslaşmış məhkəmələrin üzvləri də adi məhkəmələrin hakimləri kimi eyni müstəqilik təminatlarına malik olmalıdırlar.

g) Məhkəmələrin yurisdiksiya sərhədlərinin dəyişməsi nəticəsində bəzi məhkəmələrin ləğv olunması və ya digərlərinə birləşdirilməsi əldə olan resursların daha rasional bölüşdürülməsi baxımından faydalı ola bilər, lakin bunu ele etmək lazımdır ki, məhkəməyə çatımlılıq hüququnun təmin olunması risk altına düşməsin.

h) Peşəkar olmayan hakimlərə daha geniş səlahiyyətlərin verilməsi peşəkar hakimlərin iş yükünü azaltmağa kömək edir. Lakin, həmin hakimlərin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi münasib təminatların yaradılması ilə müşayiət olunmalıdır ki, bu da onların müstəqilliyinin və bitərəfliyinin təmin olunması üçün tədricən onların statusunu peşəkar hakimlərin statusuna yaxınlaşdıracaqdır.

i) AŞ ölkələrində, xüsusilə də birinci instansiya məhkəmələrində, tək hakimlərdən istifadə olunması oturuşmuş bir təcrübə hesab edilsə də, o da məlumdur ki, qərarlar kollegial formada qəbul olunmadıqda hakimin bitərəfliyi əsasən onun statusu ilə bağlı olan təminatların hesabına təmin edilir.

j) Əməkdaşların təyin olunması və köçürülməsi üzrə çevik sistemlər əməkdaşları çatışmayan məhkəmələrin ehtiyaclarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsini və zərurət olarsa, müvəqqəti yüklənmələrin aradan qaldırılmasını mümkün etsə də, bu cür sistemlər əməkdaşların özlərini işlərinə daha az bağlı hiss etmələrinə səbəb ola və hakimləri müstəqillikləri baxımından ciddi risklərə məruz qoya bilər.

k) Münasib nəzəri və praktiki təlimlər keçmiş köməkçi əməkdaşlardan (məhkəmə kargüzarları, hüquqşünas katiblər və s.) istifadə olunması və onlar tərəfindən icra edilən tapşırıqların sayının artırılması hakimlərin məhsuldarlığı və ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti baxımından faydalı ola bilər.

l) İşlərin qeydiyyata alınmasının və idarə olunmasının kompüterləşdirilməsi və iş sənədlərinin və yazışmaların rəqəmsallaşdırılması ədalət mühakiməsinin idarə olunması baxımından faydalıdır, çünki kompüter sistemləri istifadəçilərin ehtiyaclarına cavab verir və məhkəməyə çatımlılıq üçün heç bir gözlənilməz maneələr yaratmır.

m) Məhkəmələrin fəaliyyətinin monitorinqi və mükafatların müəyyən olunması icraatların müddətinin azaldılması baxımından effektiv vasitə olsa da, lakin hakimlərin müstəqilliyinin təmin olunması və ədalət mühakiməsinin keyfiyyətinin artırılması baxımından problematik ola bilər. Hakimlərin qiymətləndirilməsi strukturlaşmış prosedurlar və obyektiv kriteriyalar əsasında aparılmalı və kəmiyyət göstəriciləri ilə məhdudlaşdırılmamalıdır. Bundan əlavə, bir məhkəmənin fəaliyyətinin ümumi monitorinqinin aparılması daha rahat görünür, çünki, əlaqəli tərəflərin də cəlb olunduğu və məqsədi fərdi məsuliyyətin müəyyən olunmasından daha çox, məhkəmənin fəaliyyətinin kollektiv şəkildə idarə olunmasından və ən səmərəli iş metodlarının yayılmasından ibarət olan kollektiv bir prosess hesab edilir.

n) AŞ ölkələrində, tərəflərlə və onların vəkilləri ilə birlikdə, işlərə səmərəli şəkildə baxılmasını təmin etmək üçün hakimlərin prosessual müddətlərin idarə edilməsinə cəlb olunmasını nəzərdə tutan müəyyən bir yanaşmanın meydana gəldiyi görünməkdədir. Lakin, hakimlər icraatın əngəlsiz aparılmasının təmin olunmasında yalnız o halda fəal rol oynaya bilərlər ki, iş yüklərini səmərəli şəkildə idarə etmək üçün lazımi resurslara mailk olsunlar və iş yükləri qeyri-mütənasib olsmasın.

o) Məhkəmə icraatlarının uzunluğu, iclasların və qadağaların sayı qanunla müəyyən edildikdə, prosedurun işin tələblərinə uyğunlaşdırılması imkanı məhdud olur. Bundan başqa, işin xarakterindən, dəyərindən və mürəkkəbliyindən asılı olaraq icraatların müxtəlif növlərindən (və ya fərqli “dairələrdən”) istifadə etməklə məhkəmənin resurslarından hər bir işin tələblərinə mütənasib şəkildə istifadə olunması baxımından müəyyən səviyyədə çeviklik də təmin edilə bilər.

p) Hazırlıq iclasının keçirilməsi, prinsip etibarilə, iş materiallarının hazırlanmasının sadələşdirilməsi və icraatların ləngidilməsinin qarşısının alınması üçün bir vasitədir.

q) Ədalət mühakiməsi xidmətinin azaldılması və resursların qənaətlə istifadə edilməsi baxımından effektiv olmasına baxmayaraq, birinci instansiyada qısa icraatların tətbiq olunması həmişə, ola bilsin sonrakı icraatlarda, çəkişmə prinsipi və tərəflərin bərabər imkanlara malik olması kimi təminatlarla da uzlaşdırılmalıdır. Qərarların əsaslandırlması öhdəliyinin azaldılması və açıq məhkəmə iclaslarının ləğvi, AİHK-nın 6.1-ci Maddəsinin tələbləri baxımından əlavə ehtiyyatlılıqla nəzərə alınmalıdır.

r) Apellyasiya və kassasiya icraatlarına çatımlılığın azaldılması və bu hüquq müdafiə vasitələri üçün ələnmə mexanizmlərinin tətbiq edilməsinə gəldikdə, yadda saxlamaq lazımdır ki, apellyasiya və kassasiya icraatları həm də ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun bir neçə aspekt üzrə pozuntularının aradan qaldırılmasının və ümumiyyətlə, daha keyfiyyətli qərarların verilməsinin təmin edilməsinin prinsipial üsullarıdır. Buna görə də, məqsəd bu tələblə işlərə ağlabatan müddət ərzində baxılması hüququ arasında düzgün tarazlaşdırmanın aparılmasından ibarətdir.

s) Məhkəmə sisteminin yükünün azaldılması üçün məhkəmələrin mübahisəsiz işlərinin azaldılması, fərdlər üçün xərclərin artması və hakim tərəfindən verilən təminatlara ekvivalent dərəcədə etibarlı təminatların verilməsinin lazım olduğu da nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir..

t) Barışıq və vasitəçiliyi, vətəndaşlara onların nədən ibarət olması və üstünlükləri barədə daha çox məlumat verməklə, barışdırıcıların və vasitəçilərin peşəkarlığını təmin etməklə və mübahisələrin bu metodlarla həlli üçün maliyyə dəstəyi formalarını müəyyən etməklə təşviq etmək olar. Həmçinin, arzuolunandır ki, hüquqşünaslar təhsil və gəlir imkanları baxımından elə formalaşdırılsınlar ki, mübahisənin həlli üçün öz müştərilərinə onlar məhkəməyə müraciət etməzdən öncə və həm də sonrakı müxtəlif məhkəmə icraatları ərzində hüquqi yardım göstərə bilsinlər.

u) İnzibati orqanların və ya iri iqtisadi subyektlərin xeyli sayda məhkəmə iddialarına səbəb olan davranışlarının məhdudlaşdırılması üçün müştərək iddiaların tətbiqi və digər qabaqlayıcı və ya cəza xarakterli tədbirlərin görülməsi də nəzərə alınmalıdır.

İstifadə olunmuş Mənbələr və Ədəbiyyat

ALBANİYA

28 yanvar 2015-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, 10-12 mart 2015-ci il tarixli 1222 saylı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)171 DH-DD (2015) 171

ALMANİYA

Fəaliyyətə dair 12 noyabr 2013-cü il tarixli yenilənmiş hesabat, 3-5 December 2013-cü il tarixli 1186 saylı yığıncaq, ref. DH-DD(2013)1234 DH-DD (2013) 1234

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 5 dekabr 2013-cü il tarixində, Nazir Müavinlərinin 1186-cı yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2013) 244 saylı Qətnamə

Autres sources : Digər mənbələr:

P. Gottwald , « P. Gottwald “Almaniyada mülki işlər üzrə icraatda ləngimənin aradan qaldırılması”, Nəşr olunmuşdur: (CH van Rhee tərəfindən redaktə edilmiş) “Hüququn Ləngiməsi. Mülki işlər üzrə məhkəmə icraatlarında Qanunsuz Ləngimə haqqında Esselər”, Intersentia: Antverpen - Oksford - Nyu York, 2004, 121-129-ci səhifələr
G. Walter, “Alman Mülki Prosessual qanunvericiliyinin dəyişdirilməsi haqqında 2002-ci il Qanunu: Heç nədən hay-küy?”, Nəşr olunmuşdur: (N. Trocker və V. Varanonun rəhbərliyi altında) “Mülki Prosessual İslahatlara Müqayisəli Baxış”, Giappichelli: Torino, 2005, 67-91-ci səhifələr
A. Wall, ”Avstriya və Almaniya: Uğurlu İslahatlar Tarixi", Nəşr olunmuşdur: (CH van Rhee və Fu Yulin tərəfindən redaktə edilmiş) ”Çində və Avropada Mülki işlər üzrə Məhkəmə icraatları”, Springer Science + Business Media Dordrecht, 2014, 141-194-cü səhifələr

AVSTRİYA

Fəaliyyətə dair 1 oktyabr 2015-ci il tarixli hesabat, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243 saylı yığıncaq, ref. DH-DD(2015)1126 DH-DD (2015) 1126

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 9 dekabr 2015-ci il tarixində, Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 222 saylı Qətnamə

Autres sources : Digər mənbələr:

A. Wall, « A. Wall, ”Avstriya və Almaniya: Uğurlu İslahatlar Tarixi", Nəşr olunmuşdur: (CH van Rhee və Fu Yulin tərəfindən redaktə edilmiş) ”Çində və Avropada Mülki işlər üzrə Məhkəmə icraatları”, Springer Science + Business Media Dordrecht, 2014, 141-194-cü səhifələr

BELÇİKA

Fəaliyyətə dair 26 dekabr 2015-ci il tarixli hesabat, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)1113 DH-DD (2015) 1113

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 2 dekabr 2011-ci ildə Nazirlərin 1128-ci yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2011) 189 saylı Qətnamə

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 dekabr 2015-ci ildə, Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / Del / Dec (2015) 1243 / H46-6 saylı Qərar

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 dekabr 2015-ci il tarixində, Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 245 saylı Qətnamə

Autres sources : Digər mənbələr:

http://justice.belgium.be/fr/ordre_judiciaire/reforme_justice (15 dekabr 2015-ci il)
"Məhkəmə islahatı (2012-14)" (http://justice.belgium.be/sites/default/files/downloads/R%C3%A9forme% 20of% 20l'OJ.pdf, 15 dekabr 2015)

BOLQARISTAN

22 iyun 2015-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, 22-24 sentyabr 2015-ci il tarixli 1236-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)672 DH-DD (2015) 672

Fəaliyyətə dair 15 iyun 2015-ci il tarixli hesabat, 22-24 sentyabr tarixli 1236-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)664 DH-DD (2015) 664

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 24 sentyabr 2015-ci il tarixində Nazir Müavinlərinin 1236-cı yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 154 saylı Yekun Qətnamə

ESTONİYA

Fəaliyyətə dair 19 noyabr 2014-cü il tarixli yenilənmiş hesabat, 3-5 mart 2015-ci il tarixli 1221-ci yığıncaq, ref. DH-DD(2014)1445 DH-DD (2014) 1445

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 17 dekabr 2014-cü il tarixində Nazir Müavinlərinin 1215bis yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2014) 287 saylı Qətnamə

FRANCE:

F. Ferrand , «F. Ferrand ”Fransda İşin Hazırlanmasında müvafiq olaraq Hakimin və Tərəflərin Rolu”, Nəşr olunmuşdur: (N. Trocker və V. Varanonun rəhbərliyi altında) “Mülki Prosessual İslahatlara Müqayisəli Baxış”, Giappichelli: Torino, 2005, 7-32-ci səhifələr
Guinchard S. (tərəfindən redaktə edilmiş), "Mülki prosessual hüquq və təcrübə. Daxili və Aİ hüquqları” 8^ci é dition, Dalloz : Paris, 2014Nəşr, Dalloz: Paris, 2014 "Məhkəmə islahatı # J21" (http://www.justice.gouv.fr/la-reforme-judiciair e-j21-12563 /, 19 dekabr 2015-ci il)
"Qanun layihəsinin təqdimatı, J21 Məhkəmə islahatı haqqında qanun layihəsi" (70715-http://www.justice.gouv.fr/publication/Projet_Loi_ReformeJ21-2 A4.pdf, 19 dekabr 2015-ci il) Məhkəmə Xidmətləri üzrə Baş Müfəttişlik, "Mübahisələrin dostcasına alternativ həlli yolunun inkişaf etdirilməsinə dair Hesabat" (aprel 2015-ci il), ictimai fəaliyyətin ümumi müasirləşdirilməsi üzrə Katibliyin dəstəyi ilə hazırlanmışdır

(http://www.justice.gouv.fr/publication/2015_THEM_Rapport_definitif_reglement_conflits.pdf, 20 dekabr 2015-ci il)

Auditorlar Məhkəməsinin 2015-ci il üzrə İllik İctimai Hesabatı (fevral 2015-ci il), Say I, Say II, 35-62-ci səhifələr (https://www.ccomptes.fr/Publications/Publications/Rapport-public-annuel-2015, 18 dekabr 2015-ci il)

YUNANISTAN

29 iyul 2013-cü il tarixli Fəaliyyət Planı, 24-26 sentyabr 2013-cü il tarixli 1179-cu yığıncaq, ref. DH-DD(2013)892 DH-DD (2013) 892

Fəaliyyətə dair 17 mart 2015-ci il tarixli yenilənmiş hesabat, 9-11 iyun 2015-ci il tarixli 230-cu yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)324 DH-DD (2015) 324

Fəaliyyətə dair 5 noyabr 2015-ci il tarixli yenilənmiş hesabat, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)1211 DH-DD (2015) 1211

11 oktyabr 2011-ci il tarixli Fəaliyyət Planı Plan d'action du 11 octobre 2011 Ref.Ref. DH -DD(2011)850F-DD DH (2011) 850F

8 aprel 2013-cü il tarixli Tamamlayıcı Fəaliyyət Planı, 24-26 sentyabr 2013-cü il tarixli 1179-cu yığıncaq, ref. DH-DD(2013)758 DH-DD (2013) 758

Fəaliyyətə dair 2 iyun 2015-ci il tarixli hesabat, 22-24 sentyabr 2015-ci il tarixli 1236-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)621 DH-DD (2015) 621

Fəaliyyətə dair 24 noyabr 2015-ci il tarixli yenilənmiş hesabat, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq, ref. DH-DD(2015)1269 DH-DD (2015) 1269

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 9 dekabr 2015-ci il tarixində Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 230 saylı Yekun Qətnamə

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 9 dekabr 2015-ci il tarixində Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 231 saylı Yekun

MACARISTAN

28 may 2015-ci il tarixində yenilənmiş Fəaliyyət Planı, 22-24 sentyabr 2015-ci il tarixli 1236-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)631 DH-DD (2015) 631

İTALİYA

Hakimiyyət orqanlarından 10 aprel 2013-cü il tarixli Kommunikasiya (Ümumi Tədbirlər), 4-6 iyun 2013-cü il tarixli 1172-ci yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2013)415 DH-DD (2013) 415

Hakimiyyət orqanlarından 10 iyul 2015-ci il tarixli Kommunikasiya, APCOE İtaliya üzrə məruzəçisi cənab Klaas de Vries-in 22-23 oktyabr 2014-cü il tarixli, Ceteroni, Luordo və Mostacciuolo biznes qruplarının İtaliyaya qarşı şikayəti (Ərizələr 22461/9, 22461 / 93, 64705/01) ilə bağlı səfəri üçün hazırlanmışdır, 22-24 sentyabr 2015-ci il tarixli 1236-cı yığıncaq, ref. DH-DD(2015)760 DH-DD (2015) 760

Hakimiyyət orqanlarından 26 oktyabr 2015-ci il tarixli Kommunikasiya (Ümumi Tədbirlər), 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq, ref. DH-DD(2015)1157 DH-DD (2015) 1157

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 dekabr 2015-ci ildə, Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / Del / Dec (2015) 1243 / H46-11 saylı Qərar

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 10 dekabr 2015-ci il tarixində Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 247 saylı Yekun Qətnamə

Autres sources :Digər mənbələr:

« Relazione"Ədalət mühakiməsinin idarə olunmasına dair hesabat" - « Relazione sull'amministrazione della giustizia » (2010-cu ildən 2014-cü ilədək olan müddət üzrə) (http://www.cortedicassazione.it/corte-di-cassazione/it/inaugurazioni_anno_giudiziario.page, 12 noyabr 2015-ci il)
« Censimenti"Ədalət Mühakiməsi üzrə Strasburq 2 sorğu və proqramıgiustizia e programmaStrasburgo 2 »"
(https://www.giustizia.it/giustizia/it/mg_2_9_10.wp, 10 yanvar 2016-cı ildə istinad edilmişdir)
G. Balena və başqaları, "Apellyasiya sahəsində yeniliklər" (mülki icraatlar üzrə İtaliya araşdırmaçılar assosiasiyasının vəsaitləri - Associazione Italiana fra gli gli studiosi del processo studiosi del processo civile ), Bononia Civil), Bononia University University Press : Bologna , 2014 Press: Bologna, 2014
C. ConsoloC. Consolo – M. - M. De Cristofaro de Cristofaro - B. Zuffi (redaktə edilmişdir), "2009-cu il islahatıdel 2009 » , IPSOA : Milano, 2009" IPSOA: Milano, 2009

“KEÇMİŞ YUQOSLAVİYA RESPUBLİKASI MAKEDONİYA”

Fəaliyyətə dair 4 iyul 2011-ci il tarixli hesabatBilan d'action du 4 juillet 2011, réf., ref. DH - DD(2011)524E DH - DD (2011) 524E

POLŞA

24 noyabr 2011-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, ref. DH- DD(2011)1074 DH-DD (2011) 1074

24 noyabr 2011-ci il tarixli Fəaliyyət Planı , ref. DH - DD(2011)1073 DH - DD (2011) 1073

4 iyul 2013-cü il tarixli Fəaliyyət planı, 24-26 sentyabr 2013-cü il tarixli 1179-cu yığıncaq, (DH), ref. DH-DD(2013)787 DH-DD (2013) 787

27 aprel 2015-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, 9-11 iyun 2015-ci il tarixli 1230-cu yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)493 DH-DD (2015) 493

26 may 2015-ci il tarixli yenilənmiş Fəaliyyət Planı, 22-24 sentyabr 2015-ci il tarixli 1236-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)618 DH-DD (2015) 618

27 oktyabr 2015-ci il tarixli yenilənmiş fəaliyyət planı, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)1146 DH-DD (2015) 1146

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 24 sentyabr 2015-ci il tarixində 1236-cı yığıncaqda qəbul edilmiş CM / Del / Dec (2015) 1236-1214 saylı Qərar

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 9 dekabr 2015-ci il tarixində Nazir Müavinlərinin 1243-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2015) 248 saylı Yekun Qətnamə

NİDERLAND

Sources : Mənbələr:

E. Blankenburg , « E. Blankenburg Civil justice :”Mülki işlər üzrə ədalət mühakiməsi: Acces , Cost, and Expedition.Çatımlılıq, Xərc və İcra sürəti. NiderlandThe Netherlands”» , parus, Nəşr olunmuşdur: (Adrian Zuckermanın rəhbərliyi altında) "Mülki işlər üzrə Ədalət mühakiməsi Böhranda. Mülki Prosesə Müqayisəli Baxış”, Oxford University Press: Oxford - New York, 1999, 442-463-cü səhifələr

CH van Rhee – R. VerkerkCH van Rhee - R. Verkerk “Niderland: Mülki Prossessual İslahata Mənasız olmayan yanaşma”, Nəşr olunmuşdur: (CH van Rhee və Fu Yulin tərəfindən redaktə edilmiş) ”Çində və Avropada Mülki işlər üzrə Məhkəmə icraatları”, Springer Science + Business Media Dordrecht, 2014, 259-280-ci səhifələr

PORTUQALİYA

10 yanvar 2013-cü il tarixli Fəaliyyət Planı, 5-7 mart 2013-cü il tarixli 1164-cü yığıncaq, (DH), ref. DH-DD(2013)56 DH-DD (2013) 56

Hakimiyyət orqanlarından 8 oktyabr 2013-cü il tarixli Kommunikasiya 3-5 dekabr 2013-cü il tarixli 1186-cı yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2013)1040 DH-DD (2013) 1040

Hakimiyyət orqanlarından 22 yanvar 2015-ci il tarixli Kommunikasiya, 10-12 mart 2015-ci il tarixli 1222-ci yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)127 DH-DD (2015) 127

SLOVAKİYA RESPUBLİKASI

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 2 dekabr 2010-cu il tarixində Nazir Müavinlərinin 1100-cü yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2010) 225 saylı Aralıq Qətnamə

23 sentyabr 2015-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)990 DH-DD (2015) 990

27 oktyabr 2015-ci il tarixli Fəaliyyət Planı, 8-10 dekabr 2015-ci il tarixli 1243-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2015)1149 DH-DD (2015) 1149

SLOVENİYA

22 mart 2012-ci il tarixli Fəaliyyət PlanıPlan d'action du 22 mars 2012, réf., ref. DH-DD(2012)320 DH-DD (2012) 320

22 iyul 2013-cü il tarixli Əlavə məlumat, 24-26 sentyabr 2013-cü il tarixli 1179-cu yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2013)886 DH-DD (2013) 886

Autres sources :Digər mənbələr:

· « Joint State Project."Birgə Dövlət Layihəsi. Məhkəmələrin yığılıb qalan işlərinin aradan qaldırılması - Lukenda Layihəsi"

(http://www.mp.gov.si/fileadmin/mp.gov.si/pageuploads/mp.gov.si/zakonodaja/angleski_prevodi_zakonov/The_Lukenda_Project_angl.pdf, 8 dekabr 2015-ci ildə istinad edilmişdir)

İSVEÇRƏ

19 dekabr 2008-ci il tarixli Mülki Prosessual Məcəllə (1 yanvar 2016-cı ildə)

Borclar və iflas üzrə araşdırma haqqında 11 aprel 1889-cu il tarixli federal qanun (« LP ») (1 yanvar 2016-cı ildə)

Federal Məhkəmə haqqında 17 iyun 2005-ci il tarixli Qanun (« LTF ») (1 yanvar tarixində)

Federal patent məhkəmələri haqqında 20 mart 2009-cu il tarixli Qanun (« LTFB ») (1 yanvar tarixində)

TÜRKİYƏ

11 yanvar 2013-cü il tarixli Fəaliyyət Planı, 5-7 mart 2013-cü il tarixli 1164-cü yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2013)82 DH-DD (2013) 82

Fəaliyyətə dair 24 noyabr 2014-cü il tarixli hesabat, 3-5 mart 2015-ci il tarixli 1221-ci yığıncaq (DH), ref. DH-DD(2014)1468 DH-DD (2014) 1468

Nazirlər Komitəsi tərəfindən 17 dekabr 2014-cü il tarixində Nazir Müavinlərinin 1215bis yığıncağında qəbul edilmiş CM / ResDH (2014) 298 saylı Qətnamə

QEYD: Qabaqcıl Təcrübəyə əsaslanan bu Bələdçi vəsait elmi mütəxəssis, Francesco De Santis-in ([email protected]) işləri əsasında hazırlanmışdır. Müəllif "Federico II" Neapol Universitetində mülki prosessual hüquq üzrə araşdırmaçı və Neapolda fəaliyyət göstərən hüquqşünasdır. O, AİHM-də hüquqşünas köməkçisi kimi işləmişdir. Müəllif araşdırması ilə bağlı verdikləri təkliflərə və etdikləri köməkliklərə görə cənab və xanım Valentin Rétornazlara, xanım Andreea Maria Rosuya və xanım Silvia Blasiyə təşəkkürünü bildirir.

[1] CEPEJ-GT-QUAL(2015) 6

[2] Bununla əlaqədar bax: Adrian Zuckerman, " Ədalət mühakiməsi Böhranda. Mülki Prosesə Müqayisəli Tərəfləri” Nəşr edilmişdir: "Mülki işlər üzrə Ədalət mühakiməsi Böhranda. Mülki Prosesə Müqayisəli Baxış”, Adrian Zuckerman tərəfindən redaktə edilmişdir, Oxford University Press, 1999, page 3 ff.

[3] Bu sənədlərin siyahısı Qoşmada (Ədəbiyyat siyahısı) verilmişdir. Burada göstərilən tədbirlərin həyata keçirildiyi ölkələrin qanunları və ya digər milli mənbələri haqqında ətraflı məlumat verilmir, çünki həmin məlumatlar tədbirlər barədə AŞ-nın üzv ölkələrinin Hökumətlərinin Nazirlər Komitəsinə təqdim etdiyi sənədlərdə qeyd olunur. Bu məlumatlar həmçinin mütəxəssisin birbaşa olaraq milli mənbələr haqqında məlumat əldə edə bilmədiyi və həmin mənbələrin ikinci dərəcəli mənbələr (doktrina və digər məlumatlar) sırasında da qeyd edilmədiyi hallarda da göstərilmir.

[4] Misal üçün, Bax: Hakimiyyət orqanlarından Moreno Carmona v. Spain qrup işləri ilə bağlı 24-26 sentyabr 2013-cü il tarixli 1179-cu CM-DH yığıncağı üçün 30/05/2013 tarixində təqdim olunmuş Kommunikasiya: İspaniyada mülki işlər üzrə məhkəmə icraatlarının orta statistik müddəti barədə statistik məlumatlar əsasında Hökumət “hesab edir ki, Moreno Carmona işi üzrə qərarın icrası üçün ümumi tədbirlərin görülməsi tələb olunmur”.

[5] Bu yaxınlardakı spesifik işlər istisna olmaqla, 2015-ci ilin dekabrına qədər yenilənmiş məlumat.

[6] Bu seçim bir neçə səbəblə əsaslandırılır:

A) Cinayət işləri üzrə icraatların məqsəd və predmeti mülki və inzibati işlər üzrə icraatlarınkından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Demokratik cəmiyyətlərdə, cinayət prosesi əsasən təqsirləndirilən şəxsi dövlətin cəza xarakterli iddialarından qoruyur. Lakin, mülki proses isə özəl hüququn bərabər hüquqlara malik iki tərəfi arasındakı mübahisələrin həll edilməsi üçündür; inzibati proses (inzibati prosesin mülki prosesdən fərqli olduğu ölkələrdə) özəl şəxslər və dövlət orqanları arasında inzibati qərarlardakı qüsurlardan irəli gələn mübahisələri həll etmək üçündür. Nəticə etibarilə, ədalət mühakiməsinin idarə olunmasından doğan problemlər cinayət hüququ sahəsində digər iki hüquq sahəsində olduğundan tamamilə fərqlidir.

B) Cinayət hüququ sahəsində ədalət mühakiməsinin səmərəliliyini və keyfiyyətini həm təqsirləndirilən şəxs, həm də ittiham orqanları baxımından qiymətləndirmək lazımdır. Zərərçəkənin və mülki iddia qaldırmış tərəflərin maraqları da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Lakin, mülki və inzibati icraatlarda diqqət, prinsip etibarilə, iki tərəfin maraqlarına yönəlir.

C) Cinayət məhkəmələrinin iş yükü əsas etibarilə, həm əməllərin qanunla cinayət hesab olunması, həm də istintaq orqanlarının fəaliyyətinin yönəldiyi cinayətlər baxımından, Dövlətin cinayət hüququ üzrə mövcud siyasətinin təsiri altında formalaşır. Bir daha qeyd edək ki, bu amillərin mülki və inzibati işlər üzrə icraatlara heç bir aidiyyatı yoxdur.

[7] Bununla əlaqədar, keyfiyyətli məhkəmə sistemi (CEPEJ-QUAL) çərçivəsində ədalət mühakiməsinə çatımlılığın dəstəklənməsi üçün məhkəmələrin yurisdiksiya xəritələrinin hazırlanması üzrə Təlimatlar nəzərdə tutulmalıdır.

[8] Bax: Sosial Təhlükəsizlik Məcəlləsinə edilmiş və müştərək iddialar və məhkəmələrin təşkili haqqında 5 noyabr 2015-ci ildə təsdiq edilmiş 35 saylı qanun layihəsində yer alan dəyişikliklər.

[9] Federal Patent Məhkəməsi haqqında 20 mart 2009-cu il tarixli Qanun.

[10] Bax: Federal Məhkəmənin 18 aprel 2011-ci il tarixli qərarı, Sənəd N. 4F_8 / 2010, mənbə: www.bger.ch, həmin qərara görə hakim köməkçisi kimi çıxış edən hüquqşünasın bitərəfliyi təkcə tərəflərdən birini başqa bir məhkəmə prosesində təmsil edəndə və ya bu yaxınlarda təmsil etmiş olduğuna görə deyil, həm də o, başqa bir məhkəmə prosesində tərəflərdən birinin opponentini təmsil etdiyinə görə şübhə doğurur (bu işdə, iddiaçının vəkili mandatların mövcudluğunu Zürix Kommersiya Məhkəməsinin və Federal Məhkəmənin kənarlaşdırılmaqla bağlı müraciəti rədd etməsindən xeyli vaxt sonra telefon danışığı zamanı öyrənmişdir); həmçinin bax: Federal Məhkəmənin 27 avqust 2013-cü il tarixli qərarı, dərc olunmuşdur: ATF 139 III 433, mənbə: www.bger.ch: medianın ciddi diqqət mərkəzində olan bir iş üzrə qərar verməli olan Federal Patent Məhkəməsinin hakimlərindən biri həm də tərəflərdən birinin filialının əqli mülkiyyət üzrə hüquq məsləhətçisi idi.

[11] Bax: Məhkəmə heyətinin üzvlərinin çevikliyinin artırılması məqsədilə məhkəmə yursdiksiyalarının və məhkəmə məcəlləsinin dəyişdirilməsi haqqında 1 dekabr 2013-cü il tarixli Qanun.

[12] Həmin vaxt Ədliyyə Naziri olmuş Rachida Dati tərəfindən təqdim olunmuş bu islahat, xüsusilə 15 fevral 2008-ci il tarixli, 29 may 2008-ci il tarixli və 30 iyul 1999-cu il tarixli fərmanlar əsasında həyata keçirilmişdir.

[13] Bununla əlaqədar bax: Nazirlər Komitəsi tərəfindən 16 sentyabr 1986-cı il tarixində qəbul edilmiş, məhkəmələrin iş yükünün həddindən artıq olmasının qarşısının alınması və iş yükünün azaldılması tədbirlərinə dair R (86) 12 saylı Tövsiyyənin V bəndi.

[14] Bununla əlaqədar bax: Nazirlər Komitəsi tərəfindən 16 sentyabr 1986-cı il tarixində qəbul edilmiş, məhkəmələrin iş yükünün həddindən artıq olmasının qarşısının alınması və iş yükünün azaldılması tədbirlərinə dair R (86) 12 saylı Tövsiyyənin V bəndi.

[15] Bununla əlaqədar bax: Məhkəmə infrastrukturunun təşkili və çatımlılığına dair Təlimatlar (CEPEJ(2014)15).

[16] Bax: Terrorçuluğa qarşı 2016-cı ilin may ayında başladılmış mübarizə planı, həmçinin 21-ci əsrdə ədalət mühakiməsinin müasirləşdirilməsi haqqında ən sonuncu qanun layihəsi.

[17] Bax: İnzibati ədalət mühakiməsi Məcəlləsinin L227-1 Maddəsi 2016-cı ilin aprel ayında edilmiş dəyişikliklərlə.

[18] Hesabatla bağlı bax: "Avropa məhkəmə sistemləri – Səmərəlilik və ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti", 2016-cı il Nəşri (2014-cü ilin məlumatları əsasında), Fəsil 3.3.

[19] Bax: CEPEJ-in 2014-cü il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “məhkəmələrin mərkəzləşdirilmiş məlumat bazası” layihəsi.

[20] Bax: CEPEJ-in 2012-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “Məhkəmələrin məlumat bazası və fəaliyyətini əks etdirən tabloları” layihəsi.

[21] Bax: CEPEJ-in 2012-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “Lexnet” layihəsi.

[22] Bax: CEPEJ-in 2015-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “Məhkəmə Pub” (“Court Pub”) layihəsi.

[23] CEPEJ-in 2008-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi fərqləndirilmə.

[24] Bax: CEPEJ-in 2015-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “Xüsusi texnikalar vasitəsilə məhkəmə iclaslarının yazılması” layihəsi.

[25] Bax: CEPEJ-in 2015-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi olaraq fərqləndirilmiş “autentik sənədlərin etibarlılığının avtomatik yoxlanması sistemi” layihəsi.

[26] Bax: 2009-cu ildə CEPEJ-in “Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası” mükafatını almış “SAS” layihəsi.

[27] Bax: Federal Konstitusiya Qanununun 148-ci paraqrafı (Budes-Verfassungsgesetz, “B-VG”).

[28] Bu mətn Avropa Şurasının üzv dövlətlərində hakimlərin qiymətləndirilməsi üzrə mövcud təcrübələri ətraflı şəkildə təsvir edir və tövsiyyələr verir.

^{^[29]} Daha təfsilatlı məlumat üçün Rəyin 31-35-ci paraqraflarındakı təhlilə bax.

[30] Bax: Alexandre Piraux, “Plan Thémis de modernisation de l’Ordre judiciaire, projet Phenix d’informatisation, mesure de la charge de travail : les difficultés du management judiciaire”, Pyramides [online], 12 | 2006, 14 sentyabr 2011-ci il tarixində internetdə yerləşdirilmişdir, 1 fevraı 2016-cı ildə istinad edilmişdir. URL: http://pyramides.revues.org/287.

[31] Bax: François Paychère, “Ədalət Mühakiməsinin fundamental prinsiplərini qorumaqla məhkəmələrin fəaliyyətini necə qiymətləndirmək olar? ‘Müstəqillik’ və ‘cavabdehlik’ arasında debat)’, CEPEJ-in 14-cü plenar sessiyası üçün hazırlanmışdır, 1 fevral 2016-cı ildə istinad edilmişdir. URL:

http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/cepej/thematiques/Measuring_perf/Study_session_14th_plenary_contrib_paychere_fr.asp

[32] Bununla əlaqədar bax: François Paychère, op. cit. (yuxarıda istinad edilmiş iş)

[33] CEPEJ-in 2006-cı il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi fərqləndirilmə

[34] Bu məqsəd Mülki Prosessual Qaydaların 1.1(2)-ci Qaydasında aşağıdakı kimi təsvir olunur: “İşə ədalətli şəkildə və mütənasib xərclə baxılması dedikdə, (a) tərəflərin məhkəmə qarşısında bərabər imkanlara malik olmasının təmin edilməsi; (b) xərclərə qənaət edilməsi; (c) işlərə (i) işin dəyərinə; (ii) işin əhəmiyyətinə; (iii) işdəki məsələlərin mürəkkəbliyinə; və (iv) hər bir tərəfin maliyyə vəziyyətinə, mütənasib şəkildə baxılması; (d) işə sürətli və ədalətli şəkildə baxılmasının təmin edilməsi; və (e) resursların digər işlərə baxılması üçün də lazım olduğunu nəzərə almaqla, işə baxılması üçün məhkəmənin resurslarının münasib bir hissəsinin ayrılması, nəzərdə tutulur”.

[35] Ağlabatan müddət ərzində ədalət mühakiməsi haqqında 6(2004) saylı Rəyin 104-105-ci paraqrafları

[36] Buunla əlaqədar bax: CEPEJ(2014)14, Avropa Şurasının Üzv Dövlətlərində məhkəmə icraatlarında məhkəmə tərəfindən təyin olunan ekspertlərin roluna dair Təlimatlar.

[37] CEPEJ-in 2005-ci il üzrə Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası çərçivəsində xüsusi fərqləndirilmə

[38] CEPEJ-in 2012-ci il üçün Ədalət mühakiməsinin Kristal Miqyası Mükafatı.

[39] Federal Tribunal haqqında 17 iyun 2005-ci il tarixli Qanun.

[40] Borclar və iflas üzrə araşdırma haqqında 11 aprel 1889-cu il tarixli federal qanun importez un document à traduire.

Traduction de failli

Essayez avec l'orthographe faillit

[41] Bu, Delcourt Belçikaya qarşı (Ərizə N. 2689/65, § 25, 17 yanvar 1970-ci il) (Delcourt v. Belgium) işindən bu yana AİHM-nin presedent hüququnda ardıcıl şəkildə öz təsdiqini tapmışdır.

[42] Bu prinsiplərin hüquq müdafiə vasitələrinə tətbiq olunması üzrə bax: ən son işlər arasında, Hansen Norveçə qarşı (Hansen v. Norway) Ərizə N. 15319/09, §§ 71-74, 2 oktyabr 2014-cü il; Mazzoni İtaliyaya qarşı (Mazzoni v. Italy), Ərizə N. 20485/06, §§ 39-41, 16 iyun 2015-ci il; və Arribas Anton İspaniyaya qarşı (Arribas Anton v. Spain), Ərizə N. 16563/11, §§ 41-42, 20 yanvar 2015-ci il.

[43] Bu mövzu ilə əlaqədar bax: Mülki və kommersiya işləri üzrə apellyasiya sistemləri və prosedurlarının yaradılması və işinin təkmilləşdirilməsi haqqında Nazirlər Komitəsinin 7 fevral 1995-ci il tarixində qəbul etdiyi R (95) 5 saylı Tövsiyyənin 1(a) və 7-ci Maddələri.

[44] Bununla əlaqədar bax: Nazirlər Komitəsi tərəfindən 16 sentyabr 1986-cı il tarixində qəbul edilmiş, məhkəmələrin iş yükünün həddindən artıq olmasının qarşısının alınması və iş yükünün azaldılması tədbirlərinə dair R(86)12 saylı Tövsiyyənin II bəndi.

[45] Bax: 35-2015 saylı Qanun layihəsinin əvvəlki redaksiyada 17-ci Maddəsi

[46] Bununla əlaqədar bax: Nazirlər Komitəsi tərəfindən 16 sentyabr 1986-cı il tarixində qəbul edilmiş, məhkəmələrin iş yükünün həddindən artıq olmasının qarşısının alınması və iş yükünün azaldılması tədbirlərinə dair R(86)12 saylı Tövsiyyənin I bəndi.

[47] CEPEJ-in 2015-ci il üzrə Kristal Miqyas Mükafatı çərçivəsində xüsusi fərqləndirilmə.

[48] Bax: CEPEJ-in 2006-cı il üzrə Kristal Miqyas Mükafatı çərçivəsində xüsusi fərqləndirilmiş, “Məhkəmələrin baxdığı kiçik iddialar üzrə vasitəçilik” layihəsi.

[49] Bax: CEPEJ-in 2008-ci il üçün Kristal Miqyas Mükafatlı “Kiçik İddialar üzrə Vasitəçilik Xidməti” layihəsi.

[50] Bununla bağlı qeyd etmək olar ki, 2003-cü ildən 2005-ci ilədək Antverpen Rayon Apellyasiya Məhkəməsində davam etdirilmiş (CEPEJ-in 2005-ci il üzrə Kristal Miqyas Mükafatını almış) “Məhkəmə Vasitəçiliyi” pilot layihəsində vasitəçilik üçün məhkəmə icraatı üçün olan iş materiallarından fərqli iş materiallarının hazırlanması, həmçinin daha əvvəl uğursuzluqla nəticələnmiş vasitəçilikdə iştirak etmiş hakimin işdən kənarlaşması nəzərdə tutulurdu.

[51] Daha təfsilatlı məlumat üçün Avropa Şurasının bir sıra sənədlərinə istinad edilə bilər: ailə vasitəçiliyi haqqında (98)1 saylı Tövsiyyə, cəza məsələləri ilə bağlı vasitəçilik haqqında (99)19 saylı Tövsiyyə, inzibati orqanlar və özəl şəxslər arasında məhkəmə çəkişmələrinin alternativləri haqqında (2001)9 saylı Tövsiyyə və mülki işlər üzrə vasitəçilik haqqında (2002)10 saylı Tövsiyyə. CEPEJ-in işi ilə bağlı, GT-MED-in fəaliyyəti və məhkəmə sistemlərinin qiymətləndirilməsi haqqında hesabatlarda vasitəçiliklə bağlı bölmələri qeyd etmək lazımdır. Bu sahədə layihələr də CEPEJ tərəfindən Kristal Miqyas Mükafatı çərçivəsində bəyənilmişdir: mətndə göstərilmiş nümunələrdən əlavə, bax: “Məhkəmələrə həvalə edilmiş vasitəçilik və Lyüblyana rayon məhkəməsində mülki işlərin sürətli həlli” layihəsi (2005-ci il redaksiyasında seçilmiş layihə), həmçinin, (2005-ci il redaksiyasında fərqləndirilmiş layihə olan) “Tarascon TGİ (13)-də ailə mübahisələri üzrə məhkəmə işlərində Vasitəçilik Təcrübəsi: ədalət mühakiməsi mədəniyyətinin dəyişməsi” layihəsi.

[52] Bu tədbilər məhkəmələrdə vaxtın idarə olunması üzrə Saturn təlimatlarında (Bölmə II. C) müəyyən olunan prinsiplərə uyğundur.

[53]Avropa İttifaqının ƏDV haqqında qanunvericiliyi ilə uyğunluğun qiymətləndirilməsi üçün, Ədalət Məhkəməsinin C-500/10 saylı İş üzrə 29 mart 2012-ci il tarixli qərarına bax. Bundan əlavə, sonradan qanunun autentik təfsiri ilə “istifadə müddəti” ("best before" (estinzione))kimi göstərilən bu avtomatik bağlanma üçüncü instansiya çərçivəsində xərclərin əvəzinin ödənilməsi hüququ üzrə icraat sahəsində vergi ödəyicisi tərəfindən sualların yaranmasına səbəb ola bilər. importez un document à traduire.

Traduction de failli

Essayez avec l'orthographe faillit

[54] Müştərək iddialar və məhkəmələrin təşkili haqqında 35 saylı qanun layihəsi.

[55] Misal üçün bax: Basileo və Başqaları İtaliyaya qarşı (Basileo and Others v. Italy), 23 avqust 2011-ci il tarixli qərar; Petrović Serbiyaya qarşı (Petrović v. Serbia), 18 oktyabr 2011-ci il tarixli qərar; Bekauri Gürcüstana qarşı (Bekauri v. Georgia), 10 aprel 2012-ci il tarixli qərar; Simonetti (II) və Simonetti (III) İtaliyaya qarşı (Simonetti (II) and Simonetti (III) v. Italy), 10 iyul 2012-ci il tarixli qərar; De Cristofaro və Başqaları İtaliyaya qarşı (De Cristofaro and Others v. Italy), 10 iyul 2012-ci il tarixli qərar.

[56] Bununla bağlı, Dövlətlər CEPEJ-in məhkəmə statistikası haqqında Təlimatlarından və ümumiyyətlə, məhkəmə sistemlərinin qiymətləndirilməsi haqqında İşçi Qrupun (CEPEJ-GT -EVAL) hazırladığı alətlərdən istifadə edə bilər.

[57] Bax: Məhkəmələrdə vaxtın idarə olunması üzrə Saturn Mərkəzinin yenilənmiş Təlimatları, Bölmə II, A) 1.